Literatuur komt in de meeste taalgebieden pas behoorlijk laat serieus op gang, maar de Russen doen daar nog een schepje bovenop. Pas aan het begin van de negentiende eeuw zijn ze het eindelijk eens geworden over welke taal ze eigenlijk voor hun verzen, verhalen, toneel en romans willen gebruiken, nadat ze honderden jaren aan het tobben waren geweest. In deze lange periode leverde het Russisch niet echt veel op, moet ook Langeveld toegeven. Hier en daar eens een eenzame opflakkering, eigenlijk tot Poesjkin arriveert en niet veel later het geweld van de dikke romans losbreekt. Dan zijn we op, ook voor de wat minder ingewijden, herkenbaar terrein aanbeland, met reuzen als Dostojevski en Tolstoj. Zij zijn bepalend geweest voor een groot deel van de beeldvorming, maar helemaal terecht is dat niet. De al genoemde Poesjkin was slechts één van de vele dichters die het Russisch internationaal op de kaart zetten, en na de grote uitputtingsslag komen nog grootheden als Tsjechov, Pasternak en Solszjenitsin, naast minder bekende maar zeer interessante fenomenen als Boelgakov en de beide Jerofejevs.

Anton Tsjechov

Langeveld laat in zijn inleiding weer eens zien hoezeer de Russische literatuur verweven is met de geschiedenis van het land. In de tijd van de tsaren was de politieke stemming doorslaggevend voor bloei of voortmodderen in de letteren. Talloze schrijvers door de eeuwen heen zagen hun loopbaan gedwarsboomd door gevangenis, deportatie of erger – nog even afgezien van de duels die de heren soms met fatale gevolgen uitvochten. Noem een Russische schrijver van enig formaat, en de anekdote over een botsing met de autoriteiten ligt al klaar. Omgekeerd produceerden degenen die keurig met alle winden meewaaiden nooit iets van belang.

Omissies

In een dergelijk overzicht sla je uiteraard eerst het register op: kijken wie allemaal ontbreken. Dat valt reuze mee ditmaal, al blijft de afwezigheid van Eduard Limonov vreemd. Dat kan te maken hebben met diens ultranationalistische politieke opvattingen en actieve deelname aan het beleg van Sarajevo, waardoor – geheel in stijl – de politiek ook zijn weerslag heeft gekregen in dit verder voorbeeldige, maar niet geheel perfecte boekje. Nog twee schrijvers die wat ons betreft – maar dat kan een kwestie van smaak zijn – ten onrechte geen vermelding kregen, zijn de allebei in het Nederlands vertaalde Joez Alesjkovski en Michail Kononov. Alesjkovski lag ook al overhoop met de overheid en belandde zelfs in het kamp, vanwege zeer tegendraadse en levendige boeken als De hand en Kangoeroe, waarin het schelden tot een hogere kunstvorm wordt verheven en geen normaal mens voorkomt. Minstens zo bizar is Het naakte pioniertje van de naar Duitsland ausgewanderte Michail Kononov: een surrealistische roman in het spoor van Boelgakov, waarin de schrijver onbekommerd en vol verve tegen de nodige Russische heilige huisjes trapt, met als voornaamste doelwitten de Grote Patriottische Oorlog, kameraad Stalin en veldmaarschalk Zjoekov.

Het boek is een optekening van het liefdesleven van Sartre en De Beauvoir. Het verhaal is al vele malen verteld in de talloze boeken die er in de loop der jaren over hen zijn geschreven. Rowley heeft echter een nieuwe bron aangeboord: ze mocht een deel van het archief van Sylvie le Bon inzien, de erfgename van De Beauvoir, waarbij ze op nooit eerder gebruikte correspondentie stuitte. Helaas concentreert het boek zich voornamelijk op de vrijpartijen en de sociale context daarvan. Als Rowley dit gecontrasteerd had met het denken van de twee existentialisten, hadden de inconsistenties van hun leven nog pregnanter aan de oppervlakte kunnen komen.

Sartre, Evelyne Rey en Serge Reggiani na een voorstelling van Sartre’s toneelstuk De gevangenen van Altona waarin Rey en Reggiani speelden (1960). Foto uit besproken boek.

Liegen als middel

Maar hoe en hoe vaak het verhaal ook verteld wordt, het blijft toch een ontluisterende ervaring. Sartre en De Beauvoir (door intimi ‘de Bever’ genoemd), de twintigste-eeuwse toonbeelden van oprechtheid en authenticiteit, logen en bedrogen en richtten velen van hun “contingente liefdes” (zoals ze de derden in hun leven plachten te noemen) te gronde. Met name Sartre maakte het erg bont. Op de vraag van de journalist Oliver Todd hoe hij toch al die jaloerse vrouwen te vriend wist te houden, zei Sartre dat hij loog: “Dat is makkelijker en beleefder”:

Lieg je tegen elk van hen?
Hij glimlacht.
Ja tegen allemaal.
Ook tegen de Bever?
Voorál tegen de Bever.

Het is de verbijsterende demystificatie van het existentialistische programma, dat ooit als een strijd voor het individu was begonnen. Een ontmaskering – ook van de kinderlijke fantasie waarin Sartre en De Beauvoir leefden en de paradoxen waarin ze gevangen zaten: ze spraken elkaar met ‘u’ aan, maar combineerden dit met een haast kinderlijk taalgebruik in hun onderlinge brieven. Voor de rest regelden ze hun liefdesleven als een zakelijke aangelegenheid, met ingeplande uren voor ieder van hun minnaars.

De Beauvoir en Claude Lanzmann in Parijs, de winter van 1952/1953. Foto uit besproken boek.

Morele hoogdravendheid

Tête-à-tête is het verhaal van een liefdesleven, beoordeeld in het licht van hun eigen morele hoogdravendheid, dat enkel verbijstering op kan roepen. Beide adopteerden een pupil waarmee ze daarvoor nog een erotische relatie hadden gehad. En in hun haast om zo divers en gepassioneerd mogelijk seksuele contacten aan te gaan, walsten ze rücksichtslos over de derden in hun leven heen – weliswaar soms ietwat schuldbewust terugkijkend. Zoals in het geval van Sartres minnares Evelyn Rey, de zus van de cineast Claude Lanzmann met wie De Beauvoir weer zeven jaar samenwoonde. Rey pleegde zelfmoord, zeer waarschijnlijk vanwege haar mislukte acteercarrière, maar de geheimhouding die Sartre van haar vroeg over hun relatie zal ook niet hebben bijgedragen aan haar levensplezier.

Velen verbroken het contact met het existentialistische paar. De Amerikaanse schrijver Nelson Algren kon uiteindelijk alleen nog meer verbitterd zijn door de publieke bekentenissen van De Beauvoir over hun relatie in haar autobiografie. Hoewel Rowley haar best doet om een zekere sympathie voor Sartre en De Beauvoir op te wekken, is het onmogelijk om niet geschokt te zijn door de corrumpering van het existentiële programma, dat lijkt samengebald in het verhaal van hun relaties.

Het enige wat overeind bleef staan, als een vlag op een modderschuit, was hun eigen liefde, tot en met het treurige einde van Sartres dood. Rowleys beschrijving van zijn levenseinde is zeer aangrijpend: De Beauvoir die nog een laatste maal naast zijn (dode) lichaam in slaap valt. De schoonheid van het einde maakt het voorgaande echter des te banaler: over hoe grote denkers kleine mensen kunnen zijn.