Vroege cinema

#1 … cinema al sinds 1895 bestaat maar misschien zelfs wel ouder is dan dat?

De gebroeders Lumière in Frankrijk en Thomas Edison in Amerika staan algemeen bekend als de uitvinders van de cinema. Echter, er was ook nog ene Louis Le Prince, een Franse uitvinder die naar verluidt al in 1888 de eerste bewegende beelden kon projecteren. Hij verdween echter op mysterieuze wijze op 16 september 1890 en werd zeven jaar later dood verklaard. Zou zijn dood samenhangen met de uitvinding van de eeuw? Meer over zijn leven is te lezen in het boek The Man Who Invented Motion Pictures door Paul Fischer.

#2 … een van de eerste ‘films’ zó populair was dat er direct een adaptatie van gemaakt moest worden?

Tegenwoordig zijn adaptaties niet meer weg te denken uit onze cultuur. Boeken worden verfilmd, of originele films worden uitgegeven als boek. Er zit een hele marketingstrategie achter en dit verklaart waarom veel films actief promoten dat het adaptaties zijn. Workers Leaving the Factory van de gebroeders Lumière, misschien wel de eerste bewegende beeldenreeks uit de filmgeschiedenis, is tevens de eerste filmadaptatie. In het 40 seconden durende shot zien we werkers de Lumièrefabriek uitlopen. Vandaag de dag klinkt dat als niets bijzonders, maar de beelden werden in deze periode zo geliefd dat de analoge filmstrip door de vele vertoningen ging slijten. De broers moesten dus een nieuwe versie maken. Door het succes van de eerste versie vonden ze dat de nieuwe ook wel een wat chiquere uitstraling mocht hebben. De werkers verlaten om die reden de fabriek in hun zondagse kleren. De eerste adaptatie was geboren.

#3 … in Rusland stille films tussen 1910 en 1930 dikwijls twee eindes kregen?

In Rusland prefereerden de toeschouwers namelijk een tragisch einde. De reden hiervoor is waarschijnlijk dat de tragedie de maatstaf was in de hoge kunsten zoals theater en literatuur. Aangezien de misère niet zo succesvol was in het buitenland werd er voor films die zouden worden geëxporteerd een ‘happy end’ gefilmd. Andersom werd er bij bepaalde Hollywoodfilms die naar Rusland geëxporteerd zouden worden juist een tragisch einde geschoten.

#4 … Nickelodeon meer is dan enkel een tv-kanaal voor kinderen?

Nickelodeons waren kleine theaterzalen die vanaf 1905 in sneltempo Amerika veroverden. De naam komt van het Engelse woord nickel, de prijs die je moest betalen, en odeion, het Griekse woord voor een overdekte theaterzaal. Er was vaak een filmprogramma van 50 tot 60 minuten van meerdere korte films met daartussenin muzikaal entertainment.

#5 … kattenvideo’s al populair waren in de 19^e eeuw?

In 1894 bracht Thomas Edison, de man die in Amerika de camera uitvond, een korte ‘film’ uit waarin te zien is hoe twee katten zogenaamd met elkaar aan het boxen zijn. De eerste kattenvideo was hiermee een feit.

Cinema en geluid

#6 … de eerste officiële geluidsfilm The Jazz Singer was uit 1927?

The Jazz Singer is eigenlijk een stille film waarin maar vijftien minuten gesproken wordt maar het feit dat dit volledig is gesynchroniseerd zorgde voor een enorme impact bij de toeschouwer. De gevolgen van gesynchroniseerd geluid zouden de filmwereld en de filmtaal volledig op z’n kop zetten, want geluid bracht nieuwe mogelijkheden om het verhaal te vertellen. In de jaren die volgden zou volop geëxperimenteerd worden met de mogelijkheden van geluid.

#7 … in deze beginperiode van geluid toeschouwers niet konden wennen aan ondertiteling en dus acteurs hun rollen tijdens het filmproces in meerdere talen opnamen?

Een van bovengenoemde experimenten met geluid was het opnemen van een scène in meerdere talen. Deze films werden ook wel multiple-language version films genoemd. Het script werd vertaald en de grote sterren moesten de scène eerst in het Engels opnemen en vervolgens in een andere taal. Soms spraken acteurs deze andere taal ook daadwerkelijk, bijvoorbeeld Marlene Dietrich voor The Blue Angel/Der Blaue Engel (1930) maar vaak was het louter fonetisch, zoals bij het comedy duo Laurel and Hardy.

Scènes uit een aantal Laurel en Hardy in het Engels, Spaans, Duits en Frans.

#8 … geluid eigenlijk al mogelijk was in 1895 met de zogenoemde Kinetophone?

Wederom was het Edison die met dit concept kwam. Het idee was om het geluid op te nemen met zijn fonograaf (voorloper van de grammofoon) en deze vervolgens af te spelen samen met de beelden. Het was echter geen gesynchroniseerd geluid, maar eerder geluid dat paste bij de beelden. Om deze reden werd de Kinetophone dan ook geen succes: de beelden zouden later namelijk worden vergezeld door live-muziek.

#9 … Charlie Chaplin niet naar geluid wilde overgaan?

Chaplin dacht dat de geluidsfilm gewoon een korte trend zou zijn die wel weer over zou waaien (een kleine misschatting). Om die reden probeerde hij geluid, en voornamelijk dialoog, zo lang mogelijk uit te stellen, ook uit angst dat zijn stem niet in de smaak zou vallen bij het grote publiek. Voor meerdere acteurs betekende deze overgang hierdoor namelijk het einde van hun filmcarrière. In zijn bekende film City Lights (1931) wist Chaplin op vernuftige wijze gesynchroniseerd geluid aan zijn film toe te voegen zonder te hoeven praten. In de film komt Chaplin op een feestje terecht waar hij per ongeluk een fluitje inslikt. Vervolgens krijgt hij de hik, waardoor hij iedere keer onbedoeld fluit op het ingeslikte fluitje. Zijn eerste volledige geluidsfilm zal The Great Dictator (1940) zijn, 13 jaar nadat geluid in Hollywood werd geïntroduceerd.

Kleurencinema

#10 … The Wizard of Oz (1939) niet de eerste kleurenfilm was?

Vaak wordt beweerd dat Oz de eerste wereld is die de kijker in kleur zou hebben gezien. Dit is echter niet waar. In het prille begin werden korte beeldenreeksen al door grote firma’s zoals Pathé handmatig ingekleurd (door middel van stencilkleuren). Volledig filmen in kleur was mogelijk vanaf 1908. Echter, dit was een duur proces en het publiek vond dat kleuren juist minder realistisch waren. Hierdoor is zwart-witcinema heel lang de standaard gebleven.

#11 … Technicolor films tot 1965 de enige kleurvaste films waren?

The Wizard of Oz (1939), Singin’ in the Rain (1952) en het overgrote deel van Hitchcocks films hebben vandaag de dag nog altijd diezelfde ongelofelijk intense kleuren als op de dag dat ze uitkwamen. Dit heeft te maken met het unieke proces dat Technicolor gebruikte om kleur te filmen. In 1932 werden door Technicolor drie filmstrips gebruikt om te filmen. Dit was echter een omslachtig proces dat door de benodigde belichting, de drie filmstrips en de onhandig grote camera al snel in onbruik raakte toen Eastman Kodak in de jaren 50 de 35mm-kleurenfilm introduceerde. Decennia later zou blijken dat de kleurvastheid het grote voordeel van Technicolor was.

Intens kleurgebruik draagt bij aan de betoverende sfeer in deze droomscène uit Singin’ in the Rain. Let bijvoorbeeld op het gele gilet van Gene Kelly, de groene jurk van Cyd Charisse en de rode achtergrond. Door de intense verzadigde kleuren lijkt alles van het scherm af te spatten.

#12 … gekleurde pellicule (de filmstrip) gebruikelijk was voor zwart-witfilms van 1905 tot ongeveer halverwege de jaren 20?

Dit was een proces waarin de filmstrip in een kleurenbad werd gelegd om zo een bepaalde tint te krijgen. Deze tinten hadden allemaal een betekenis: zo stond donkergeel voor een scène binnenshuis, groen voor een scène buiten, blauw voor een scène in de nacht en rood voor vuur. Omdat analoge film in meerdere oplagen werd geproduceerd om zo op meerdere plekken vertoond te kunnen worden, is het mogelijk dat eenzelfde film in zowel zwart-wit als kleur bewaard is gebleven.

Vrouwen en filmgeschiedenis

#13 … de eerste vrouwelijke filmmaker in 1896 haar eerste film maakte?

Alice Guy-Blanché maakte La Fée aux Choux (‘de koolfee’). Eigenlijk was ze secretaresse bij een bedrijf dat camera’s produceerde. In 1895 werd dit bedrijf overgenomen door onder andere Gustave Eiffel en werd de naam veranderd naar Gaumont. Gaumont richtte zich op producties van film en Alice Guy-Blanché zou een van de pioniers worden van de vroege cinema. In haar films staan dans en reizen centraal, twee onderwerpen die behoorlijk populair waren in deze periode. De eerstvolgende vrouwelijke regisseur was de Zweedse Ebba Lindkvist in 1910.

#14 … volgens het Guinness Book of World Records Annie Oakley de eerste vrouwelijke actieheld op film was?

Hoewel de historische Annie Oakley, een scherpschutster in de wildwestshow van Buffalo Bill, stierf in 1926 werd ze de actieheld in de series Annie Oakley (van 1954 tot 1957). Haar personage redt iedere aflevering het dorpje waar ze woont van bandieten en schurken. Ze wordt in de serie neergezet door actrice Gail Davis.

#15 … Mary Pickford, een van de grootste sterren op het stille witte filmdoek in Hollywood, al vóór haar 25^e verjaardag meer verdiende dan de president van Amerika destijds?

Mary Pickford (ook wel ‘America’s Sweetheart’) begon op 17-jarige leeftijd met het vertolken van kinderrollen en zou tot het einde van haar filmcarrière (toen ze al in de dertig was) in deze stereotype rol vast blijven zitten. Alle films waarin ze een volwassen personage vertolkte flopten volledig. Sterker nog, toen ze uiteindelijk besloot op haar 36^e haar haar kort te knippen om zich op deze manier te ontdoen van haar ‘kinderlijke lokken’ waren haar fans woedend; ze konden maar niet accepteren dat Pickford eigenlijk een volwassen vrouw was. Op het hoogtepunt van haar filmcarrière verdiende ze 500 dollar per week (omgerekend is dat nu meer dan 9000 dollar!).

Mary Pickford (langste van de drie meisjes in witte jurk) op 17-jarige leeftijd in een van haar eerste kinderrollen. Dit was overigens een van de films die in Rusland werd vertoond met een einde dat slecht afliep.

#16 … in 2022 33% van de films uitgebracht in Amerika een vrouwelijke hoofdpersonage hadden?

In 2021 was dit 31%. Het totale percentage van vrouwen in de filmindustrie ligt iets hoger, dit wordt op dit moment geschat tussen de 24 en 36% te liggen.

#17 … Barbie (2023) van Greta Gerwig de eerste film is, volledig geregisseerd door een vrouw, die meer dan een miljard dollar opleverde?

Andere producties die ook over de miljardenstreep gingen waren co-geregisseerd. Dit waren Frozen (2013) en Frozen 2 (2019), beide geregisseerd door Jennifer Lee en Chris Buck.

Filmgenres

#18 … er in de periode 1930-1945 in Rusland een genre bestond dat nu de tractor musical wordt genoemd?

Musical comedies (met een sterk socialistische inslag) waren erg geliefd in Rusland, onder andere bij Stalin. De tractor musical vloeide voort uit dit overkoepelend genre en verheerlijkte het leven van boeren die vol enthousiasme probeerden de werkquotas van hun collega’s te overtreffen. De belangrijkste regisseur voor de tractor musical was Ivan Pyriev. Hij maakte onder andere The Rich Bride (1938), en Tractor Drivers (1939).

#19 … de eerste horrorfilm uit Duitsland kwam?

In een periode waarin genres nog niet duidelijk ontwikkeld waren, is het moeilijk om één film als eerste van zijn soort aan te wijzen. Toch wordt Das Cabinet des Dr Caligari (1920) door zijn spookachtige visuals (die later een grote invloed zouden hebben op Tim Burton) en verhaal over krankzinnigen gezien als de eerste echte horrorfilm. Later zullen er meerdere horrorachtige verhalen volgen uit Duitsland zoals Nosferatu (1922) en Orlacs Hände (1924). Tijdens de Tweede Wereldoorlog vertrokken veel Duitse regisseurs naar Hollywood, waar ze de horrortraditie bij Universal Studios voortzetten.

#20 … we zonder Mary Poppins (1964) misschien wel helemaal geen blockbuster film zouden hebben gehad?

Dit heeft allemaal te maken met de speciale effecten. Al sinds 1940 werd er geëxperimenteerd met de blue screen, de voorloper van de green screen. Echter  filterde de camera vaak niet volledig de blauwe kleur weg waardoor je in films uit deze periode een vreemde blauwe gloed ziet rondom de personages. Voor Mary Poppins werd besloten niet met een blue screen te werken, maar met een andere kleurtoon: de gelige kleur van de natriumlamp op een wit scherm. Dit wordt tegenwoordig de Sodium Vapor Process genoemd en werd bedacht door Petro Vlahos. De acteurs kwamen door dit proces veel realistischer op het doek en konden zelfs blauwe kleding dragen. Vlahos zou na Mary Poppins zijn techniek verder uitwerken wat blockbuster hits als Star Wars en Titanic (1997) mogelijk maakte.

#21 … de eerste sci-fi film al in 1902 verscheen?

George Méliès, pionier in de filmgeschiedenis door zijn experimenten met special effects, maakt in 1902 Le Voyage dans la Lune (‘De reis naar de maan’). In de film reizen een aantal sterrenkundigen in een capsule naar de maan. De maan, vol met paddestoelen en planten, wordt bewoond door duivelse maanmannetjes. De sterrenkundigen vluchten maar weten een maanmannetje te vangen dat ze mee terug nemen naar de aarde.

#22 … filmgenres pas achteraf bedacht zijn?

Het feit is: genres verkopen. Dit was ook een van de redenen van Hollywood om zich zo sterk op genrefilms te gaan richten. In de vroege periode was er nog helemaal geen sprake van genres! Paradoxaal genoeg zijn speelfilms uit de vroege periode pas bij een bepaald genre gaan horen nadat het genre later bepaald werd. Toen bijvoorbeeld de eerder genoemde Das Cabinet des Dr Caligari uitkwam in 1920 werd het nog helemaal niet gezien als horror (er was dus ook geen Kijkwijzeradvies voor). Overigens kun je films op een oneindig aantal manieren classificeren. Zo kun je kijken naar verhaallijnen, acteurs, locaties, manier van filmen of juist het gevoel dat de film bij de toeschouwer moet oproepen.

Moderne cinema en de toekomst

#23 … Tom Cruise het record heeft voor best betaalde acteur uit de volledige filmgeschiedenis?

Door het grote succes van Top Gun: Maverick (2022) verdiende Tom Cruise meer dan 100 miljoen dollar voor deze film.

#24 … de komst van laptops, tablets en mobiele telefoons ervoor heeft gezorgd dat er tegenwoordig meer gebruik wordt gemaakt van de close-up?

Doordat de schermen waarop wij zijn gaan kijken kleiner zijn geworden (van bioscoop naar televisie naar laptop naar tablet naar telefoon), komt een indrukwekkend landschap minder over. Tegelijkertijd worden gezichten van acteurs ook kleiner, waardoor het moeilijker wordt om emoties te lezen. De close-up is hierdoor een belangrijkere rol gaan spelen.

#25 … wij straks door AI misschien wel zelf onze films kunnen samenstellen?

Stel je eens voor, een avondje Netflix op de bank met je partner. In plaats van eindeloos door het aanbod te moeten scrollen, vul je gewoon een paar gegevens in: welk genre, welke acteurs erin mee moeten spelen en waar het zich moet afspelen. Netflix genereert de gevraagde content en huppakee, je zit in de gekozen film. Dit klinkt misschien onwerkelijk en met de huidige technieken onbegonnen, maar het zou wel tot een van de mogelijkheden van AI-gegenereerde films kunnen behoren.

 

Met zijn liefde voor complexe non-lineaire narratieven en open eindes maakt Nolan het de kijker niet altijd gemakkelijk om zijn films te volgen en te begrijpen. Zo bestaat The Prestige uit een complexe gelaagdheid van de subjectieve standpunten van twee concurrerende goochelaars, waarin Nolan continu heen en weer springt in de tijdlijn van het verhaal. In Inception gaat hij zelfs nog een stap verder met de narratieve gelaagdheid. De droom-in-een-droom-sequentie blijft nieuwe werelden creëren met als gevolg dat de kijker gaat twijfelen of de vermeende realiteit wel echt de realiteit is.

Ondanks deze complexiteit zijn veel van Nolans films door de krachtige filmtaal een ervaring die het medium ‘film’ lijken te overstijgen. Deze kracht is een bijzondere eigenschap die Nolan tot een authentieke regisseur maakt. Binnen zijn oeuvre zijn er een aantal kenmerkende cinematografische aspecten die hieraan bijdragen.

IMAX 70mm analoge film

Opmerkelijk aan veel van Nolans films zoals The Dark Knight, Dunkirk, maar ook Oppenheimer is dat ze niet digitaal gefilmd zijn zoals tegenwoordig gebruikelijk is, maar juist analoog. Het beeld wordt dus niet omgezet naar enen en nullen maar wordt vastgelegd op fysiek materiaal, namelijk een filmstrip. Het gevolg is niet alleen een hogere resolutie en dus betere beeldkwaliteit, bezoekers die een analoge filmvoorstelling bijwonen zullen ook merken dat de film veel intiemer aanvoelt juist doordat ze naar een filmstrip aan het kijken zijn en niet naar een digitaal beeld. De kleuren bevatten bovendien meer nuance. Het analoge beeld bevat een bepaalde grain (‘korrel’) en zal door de projectie een lichte flikkering in de lichtere beelden geven. Dit klinkt wellicht gek, maar de beelden ‘kijken’ hierdoor zachter en prettiger dan de digitale variant (vergelijk het lezen van een fysiek boek versus lezen vanaf een computerscherm of een afgedrukte foto versus de digitale foto’s van tegenwoordig, een heel andere ervaring). Het is zoals veel muziekliefhebbers de ouderwetse plaat ongeëvenaard vinden ten opzichte van de cd of stream. Wanneer je vraagt wat er dan anders is krijg je een antwoord dat lijkt op ‘het geluid voelt warmer’. Dit geldt dus ook voor een analoge filmvoorstelling.

Een realistische wereld

Een ander opvallend kenmerk is Nolans extreem gevoel voor authenticiteit en geloofwaardigheid. De regisseur maakt in zijn filmstijl een aantal bewuste keuzes om dit realisme te bereiken. Zo bouwt Nolan complete filmwerelden, letterlijk. Hij filmt vrijwel altijd op locatie en gebruikt weinig tot geen CGI in (bijna) al zijn films. De spectaculaire effecten worden gerealiseerd met oeroude filmtechnieken zoals miniaturen en in-camera trucjes. In Oppenheimer heeft hij bijvoorbeeld de explosie van een echte bom gefilmd om de indrukwekkende beelden te verkrijgen.

Ook in Nolans eerdere werk Dunkirk is die drang naar realisme sterk aanwezig. Wederom volledig opgenomen op locatie, we zien geen personages van wie het haar altijd perfect zit en waar geen vuiltje zichtbaar is op de kleding ongeacht de avonturen die ze doormaken. Nee, we zien bezwete soldaten in vieze natte kleding, hun haren vol zand. Ze vertonen rauwe emoties: ze hebben het koud, ze zijn bang en wantrouwen de andere soldaten. Dit is iets totaal anders dan menig heldhaftig hoofdpersonage uit andere blockbuster films dat zelfs tijdens de confrontatie met de meest angstaanjagende vijanden geen spier vertrekt, zoals Harrison Ford als Indiana Jones of Tom Cruise in de Mission Impossible.

Nolan trekt de geloofwaardigheid van zijn filmwereld bovendien door in het lichtgebruik. Zo zie je in zijn films veel licht waarvan de bron te herleiden is, zoals de zon, een lamp of natuurlijk licht dat bijvoorbeeld door een raam valt. Dit lijkt vanzelfsprekend maar is het allerminst: lichtmanipulatie is binnen de fotografie en film namelijk belangrijk voor de compositie van het beeld en het neerzetten van personages. Ook Nolan manipuleert licht, maar zijn uitgangspunt blijft een beeld dat strookt met de werkelijkheid.

Een laatste aspect van een realistische filmwereld is het gebruik van geluid, en met name het gebruik van een sterke dynamiek. In Dunkirk zijn de vliegtuigen van de Luftwaffe die overvliegen oorverdovend terwijl het gefluister van de soldaten die vastzitten in de boot nauwelijks hoorbaar is. Geluid bevat bovendien de kracht om de climax op te bouwen, waardoor je als kijker op het puntje van je stoel zit om vervolgens volledig weggeblazen te worden. Nolan doet dit in bepaalde scenes bewust zonder geluid, zoals in Interstellar wanneer Dr. Mann The Endurance opblaast. Het geluid dat hierop volgt komt hierdoor harder binnen.

De close-up

De close-up is een krachtig middel in de filmtaal. Het geeft de toeschouwer de mogelijkheid om dichter tot het personage te komen en daardoor het gezicht en de emoties beter te kunnen lezen. Daarnaast biedt het ook de kans figuurlijk dichter tot het personage te komen. De kijker gaat intenser beleven wat het personage doormaakt. In Oppenheimer zijn er bijvoorbeeld veel momenten waarin we door de close-up haast samen met de hoofdpersonage in een ruimte lijken te zijn. Zeker de scenes waarin Oppenheimer (fantastisch neergezet door Cillian Murphy) met een verontruste blik voor zich uit staart, hebben door de close-up extra impact.

Een persoonlijke cinema

Het is deze keuze voor het nabootsen van de werkelijkheid in onder andere de besproken cinematografische elementen die de kijker volledig meetrekt in de door Nolan gecreëerde wereld en de gevaren die daar schuilen. De film wordt hierdoor een indringende ervaring die de kijker pas weer loslaat wanneer de lampen in de bioscoop aangaan. De doordachte aanpak tilt Nolans films tot een hoger niveau dan dat van de blockbuster.

Hier geldt echter wel een kleine kanttekening. Zoals de atoombom in Nolans nieuwste werk niet door één persoon is uitgevonden, wordt ook in de filmwereld geen enkele film door één regisseur bedacht en gemaakt. De naam Hoyte van Hoytema is wellicht bij het grote publiek minder bekend, maar dit is de man die veel heeft bijgedragen aan de stijl en uniciteit van Nolans meest succesvolle films. Van Hoytema is de Director of Photography, de persoon die in samenspraak met de regisseur verantwoordelijk is voor hoe de film eruit komt te zien. De twee werkten samen aan onder andere Interstellar, Dunkirk, en TeneT. Veel van van Hoytema’s persoonlijke filmstijl komt terug in het cinematische oeuvre van Christopher Nolan en het is daardoor onmogelijk om van Hoytema en Nolan los van elkaar te zien. Het visuele resultaat van de succesvolle chemie tussen de twee is duidelijk waar te nemen in hun nieuwste werk en misschien wel het grootste succes van 2023: Oppenheimer.