Al eerder maakte Sokurov twee indrukwekkende films waarin een portret werd geschetst van belangrijke wereldleiders. In Moloch (1999) gaf hij zijn visie op Hitler en in Taurus (2001) toonde hij Lenin in zijn laatste dagen. Ook The Sun geeft een knap psychologisch kijkje in de geest van een machtige, maar ook erg tragische figuur. De film toont een keizer die van zijn voetstuk valt en zal daarom zwaar moeten vallen in Japan, een land dat zich nog steeds niet heeft verzoend met het eigen verleden. Hirohito, een man die weliswaar volgens de traditie een goddelijke status had, wordt hier toch niet getoond als een machtswellusteling. De keizer dacht dat wat hij deed het beste was voor zijn volk. Pas toen hij zag dat door zijn toedoen het volk de afgrond instortte, kwam bij hem de schaamte en wilde hij zich net als iedereen ‘mens’ voelen. Zijn goddelijke status verwierp hij dus zelf, terwijl zijn lakeien hem nog als een god zagen. Het moment waarop hij toegeeft aan de wensen van generaal MacArthur, die van Japan een belangrijke democratische bondgenoot wil maken, is het moment waarop hij zijn goddelijke waardigheid opgeeft en mens wordt.

Verward figuur

We krijgen Hirohito te zien als een wereldvreemde zelfbenoemde bioloog, met een fascinatie voor de evolutietheorie. Voor een kort moment zien we hem bezig in zijn werkkamer, waar zijn gedachtes in de trant van het darwinisme hem in een paar stappen van een krab via de oceaan bij zijn vijand de VS brengen. In een prachtig gechoreografeerde scène zien we vervolgens Amerikaanse vliegtuigen als vissen in het water bombardementen plegen op Japan. De keizer wordt gepresenteerd als een geestelijk verward figuur, omringd door jaknikkende adviseurs. Deze durven hem niet te verkondigen dat zijn leger zware verliezen lijdt en Japan de oorlog gaat verliezen. Pas op het einde, wanneer hij wordt opgepakt, komt hij met beide benen op de grond en ziet hij in dat hij heeft verloren.

Hoewel er een oorlog gaande is, zien we daar weinig van in deze film. We zien de keizer in zijn vertrekken bezig met zijn dagelijkse activiteiten, zoals een gedichtje schrijven en zijn staf ontmoeten. Tot aan zijn bezinning zien we een onaanraakbaar persoon die zich als een wereldvreemde voortbeweegt. Hirohito wordt perfect vertolkt door Ogata Issei (Tony Takitani), die een burleske maar stijlvolle performance weggeeft, waarin hij de keizer eenzaam laat overkomen door heel zachtjes te praten en te bewegen. De regie van Sokurov is soberder dan we van hem gewend zijn. Dus geen overdadige camerabewegingen en aankleding zoals de in één take opgenomen Russian Ark (2002). Ook geen prachtige natuurplaatjes en vrolijke couleur locale, zoals in zijn vorige meesterwerk Father and Son (2003). In The Sun bedient hij zich van een bescheiden cameravoering, waarvan de beweegruimte zich niet verder uitrekt dan een paar kamers in het paleis. Welgeteld twee korte scènes zijn buiten geschoten en zelfs dan zien we weinig van de oorlog die er woedt. De film is erg donker uitgelicht, af en toe zelfs zo donker dat sommige objecten moeilijk te zien zijn (tip: ga dus niet helemaal achterin zitten in de bioscoop). Eigenaardig is dat natuurlijk wel voor een film met deze titel.

Memorabele scènes

De meeste scènes zijn fascinerend en schokkend tegelijk, zoals de scène tussen MacArthur en Hirohito. Hierin laat de keizer zich door de generaal als een pion bespelen en manipuleren in een schaakspel dat ‘politiek bedrijven’ heet. Een andere memorabele scène is die waarin de keizer wordt opgepakt door een groepje Amerikaanse soldaten. Rustig zegt de keizer een vogel in zijn tuin gedag; de Amerikanen lijken niet te kunnen geloven dat ‘dit kind’ keizer Hirohito is. Dit overkomt hem wel vaker, zoals wanneer een paar fotografen hem willen portretteren. Hij kan dan rustig een tijdje om het groepje heen lopen, voordat ze eindelijk doorhebben dat dit verlegen mannetje de keizer is die ze moeten fotograferen.

The Sun is een geweldige film. Het is een studie geworden over de menselijke geest. Macht, miscommunicatie, oorlog, eenzaamheid, kapitalisme en imperialisme zijn thema’s die aangesneden worden in een film waar de Russische regisseur trots op kan zijn. Dat de Japanners er minder trots op zullen zijn valt echter te begrijpen.

Voices of Bam is geïnspireerd op de overgebleven foto’s en negatieven die kunsthistorica en fotografe Parisa Damandan heeft gered uit het puin van de verwoeste stad. Direct na de ramp in 2003 reisde Parisa naar het rampgebied om het fotografisch erfgoed van de stad te conserveren. Samen met vrijwilligers redde zij archieven van diverse fotostudio’s. Uniek materiaal, dat deels te zien is op de website van stichting Aida International.

Glimmende brommers

Voor vele overlevenden zijn de foto’s de enige tastbare herinneringen aan familieleden en dierbaren. Een gemeenschappelijk verleden in snapshots: familiefeestjes, trouwerijen, portretten en trotse mannen op glimmende brommers. Vrijwel niets is nog herkenbaar – Bam lijkt een verloren stad, waar iedereen wel iemand heeft verloren. Binnen 20 seconden lag alles in puin. Een voetnoot in het wereldnieuws, maar voor de overlevenden traumatisch. Het overal aanwezige puin maar ook het bizarre billboard in de stad met daarop de wereldberoemde citadel Arg-e Bam is meer dan symbolisch, want nagenoeg alle schoonheid is uit Bam verdwenen.

Monologues intérieurs

Regisseur Aliona van der Horst zag in de foto’s een handvat om het collectieve geheugen van de bewoners en de stad met het heden te verbinden. Ook al gaat het leven ogenschijnlijk door, velen van hen zijn met hun hart en ziel nog bij de doden. Tijdens haar research liet ze in een hotelkamer mensen tegen hun foto’s spreken, op een datrecorder nam ze de vaak intieme monologues intérieurs op. In een omgeving die nog steeds herinnert aan de ramp bleken deze gesprekken vaak waardevolle intieme momenten van rauw en privacy voor de overlevenden. Een man vertelt: “De vloer kwam een meter omhoog, mijn vrouw was gestikt, haar hoofd en mond onder het stof. Ik wilde het niet zien, ik dacht: dit is niet mijn vrouw, o God, dit is niet mijn stad.” Dit verdriet, die verwondering en liefde is het hart geworden van de documentaire. De openhartige getuigenissen zijn verweven met beelden van het schrale bestaan van alledag en de overleden stad.

Een van de mooiste momenten in de film is de scène waarin dit universeel wordt gemaakt. Op een druk kruispunt spreken talloze onbekenden hardop flarden van gedachten, vragen en herinneringen uit. Het is een ontroerende weerspiegeling van het collectieve verlies wat het dagelijks leven in Bam tekent.

Toegang geweigerd

Het opnameproces verliep niet zonder tegenslag. Eenmaal in Teheran aangekomen voor opnamen bleek dat de autoriteiten Aliona de toegang tot Iran om onduidelijke redenen weigerden. Ze waren onwrikbaar en het project leek ten dode opgeschreven. Aliona ging terug naar Nederland en Maasja, die al in Teheran zat met de crew, bleef achter. De vrouwen besloten op 3800 kilometer afstand van elkaar de film toch te draaien. Maasja zou de regie ter plekke overnemen; een enorme verantwoordelijkheid en sprong in het diepe, ook al waren het script, de personages en de vorm al uitgewerkt. Achteraf heeft het misschien zo moeten zijn, zegt Maasja, maar op dat moment voelde ze zich net zo ontheemd en verlaten als de inwoners van de stad zelf.

Het verhaal gaat dat de stad Bam zijn naam dankt aan twee wormen; de een besluit op reis te gaan naar het onbekende en de ander blijft thuis. Hij eet zich vol aan dadels en granaatappels tot hij ontploft… Bam.

De omgekeerde vergelijking dient zich aan. Maasja verkeerde in een niemandsland. Gesluierd en afhankelijk van een tolk kon ze niets beter doen dan zich overgeven aan Bam. Aliona daarentegen kon niets anders doen dan afstand nemen. Het wachten op de resultaten moet vreselijk frustrerend en rauw geweest zijn na zo’n intensieve voorbereiding: anderhalf jaar research en drie voorbereidende reizen. Als extra tegenslag kwam daar ook nog eens bovenop dat de filmblikken die vanuit Iran naar Nederland werden verzonden pas na drie weken aankwamen, terwijl Maasja in Iran gewoon doorfilmde.

Juweeltjes

Het getuigt van doorzettingsvermogen en flexibiliteit van twee moedige regisseurs en een gemotiveerde crew (die bereid was taken over te nemen) dat de film toch is geschoten. Het zegt ook iets over het onverwachte en kwetsbare, wat het proces van het filmen vaak is. De onzekerheden en reflecties van beide vrouwen over dit proces zijn terug te lezen in hun dagboek (ook te vinden op de reeds genoemde website).

Misschien is het juist deze kwetsbaarheid die de film een extra bijzondere lading en compassie doet uitstralen? Alle hoofdpersonen zijn volledig op hun gemak en sommige scènes zijn juweeltjes om te zien. Waar anders dan in de keuken praten vrouwen met elkaar over mannen en hertrouwen? En broertjes – de lastpakken – zitten die niet overal ter wereld aan je spullen? De kijker zal ervaren dat de emotie die het oproept vooral van binnenuit hemzelf komt. Voices of Bam relativeert in stilte ook de verworvenheden van het dagelijks bestaan hier. Doordat de camera zich richt op eenvoudige dagelijkse dingen is ze dwingend maar niet afstandelijk en spreekt ze misschien ook tot onze gepantserde emoties. De lange shots verweven met de monoloques intérieurs van de personages geven de kijker tijd voor beschouwing en eigen herinneringen. Hoe volwassen en kinderlijk tegelijk weten de overgebleven broers en zussen uit een gezin hun hechte band in stand te houden. Spelenderwijs nemen ze de opvoeding van hun jongste broertje over terwijl hun ouders toekijken vanaf het dressoir. Hoe groot is het geluk van de vrouw die na de ramp werd gered door haar geheime liefde en nu toch met hem kan trouwen. Uit alle verhalen spreekt een individuele hoop en een toekomst die open ligt; het geeft de sluiers van Iran een andere dimensie.

Voices of Bam laat zien en horen dat in tenten en containers en tussen brokstukken puin het leven weer doorgaat maar dat haast niet meer bestaat voordat het verleden collectief is verwerkt. Voor ons ongeduld misschien langzaam, maar Voices of Bam loopt in de pas met de inwoners van de stad, de restauratie van de citadel en de makers van de documentaire. Het resultaat is een bijzonder poëtisch en introvert portret dat laat zien hoe leeftijdloos en onvoorspelbaar de veerkracht van mensen is.

Met dank aan Maasja Ooms

In The New World staat, net als in The Thin Red Line, de confrontatie tussen de westerse beschaving en traditionele natuurvolken centraal. In de laatstgenoemde film komen Amerikaanse infanteristen in Zuidoost-Azië in aanraking met de oorspronkelijke bewoners van het eiland Guadalcanal. Hun rustige leven in harmonie met de natuur contrasteert sterk met het gewelddadige optreden van de Amerikaanse en Japanse militairen in de regio. In The New World zijn het wederom westerse, ditmaal zeventiende-eeuwse, militairen die het leven van verschillende Indianenstammen verstoren.

Hoewel de Indiaanse taal, cultuur en gewoonten op prachtige wijze in beeld worden gebracht, idealiseert Malick het leven van de oorspronkelijke bevolking niet, zeker niet zoals Disney dat deed. De vader van Pocahontas had volgens historische bronnen tientallen vrouwen en wel honderd kinderen, en verkocht Pocahontas’ moeder aan een naburig stamhoofd. Om de jonge kijkertjes niet al te zeer in verwarring te brengen, bracht Disney de familiaire structuur terug tot het vertrouwde kerngezin en lieten ze de moeder van het indiaanse meisje na een vroegtijdige dood in de eeuwige jachtvelden resideren. The New World blijft gelukkig wél heel dicht bij de historische situatie; de rijke Indiaanse taal en cultuur is op indrukwekkende wijze tot in de details gereconstrueerd. De gewelddadige initiatieriten, het beangstigende uiterlijk van de mannelijke krijgers en de polygame omgangsvormen maken allemaal onderdeel uit van de inheemse cultuur en worden om deze reden ongecensureerd in beeld gebracht.

Perspectief

Malick lijkt er aan de andere kant ook voor te waken om de expeditie van de eerste kolonisten te heroïseren. De meeste regisseurs hadden voor de scène waarin het land in zicht komt, vermoedelijk voor de combinatie van het vogelperspectief en de bombastische muziek van bijvoorbeeld Vangelis gekozen: stijlmiddelen die bij uitstek geschikt zijn om de eenzame en heldhaftige tocht van de Engelse matrozen over de immense watermassa te benadrukken. Malick kiest daarentegen voor lage perspectieven en een symfonische score die verontrustend aanzwelt. Een voorbode voor het nerveuze contact tussen de bevolkingsgroepen uit de verschillende werelddelen.

In The New World is, waarschijnlijk tot ongenoegen van velen, allerminst sprake van een heldere verhaallijn. De belangrijkste verklaring hiervoor is gelegen in de artistieke pretenties van de film: Malick kiest ervoor om niet de gebeurtenissen maar de gedachtewereld van de personages centraal te stellen. Een stroom van beelden en gedachten over het leven en de liefde leiden de kijker rond door zowel het zeventiende-eeuwse Virginia als de hoofden van de personages. Het contact tussen John Smith (Colin Farrell) en Pocahontas (Q’orianka Kilcher) is niet opgebouwd uit de gebruikelijke, duidelijk te onderscheiden fasen van een eerste ontmoeting, prille verliefdheid en geconsumeerde liefde. Door middel van fluisterende woorden en vluchtige indrukken wordt de kijker gedwongen om zelf een beeld te vormen van de verhouding tussen de twee. Het gevolg is een rauwe montage van emoties in plaats van een voor massaconsumptie geschikt gemaakte liefdesgeschiedenis.

Onconventioneel

Malick wisselt het onrustige contact tussen de Engelse pioniers en de Indiaanse bevolking af met verstilde beelden van uitgestrekte moeraslanden, spiegelgladde meren en kleurrijke wolkenluchten. De trage gedachten en serene landschappen lijken van hun context weggesneden te zijn en krijgen daardoor een bij uitstek poëtische lading. Malick doet hiermee geen enkele concessie aan de kijker die onderuitgezakt in de bank of bioscoopstoel een vlot, avontuurlijk verhaal voorgeschoteld wil krijgen. The New World is dan ook meer een ontdekkingstocht in de menselijke psyche dan een Engelse expeditie aan de Amerikaanse oostkust. Liefhebbers van spannende avonturen, fraai in beeld gebrachte veldslagen en duidelijke plotontwikkelingen doen er dan ook verstandig aan om deze onconventionele liefdesgeschiedenis aan zich voorbij te laten gaan. Voor alle anderen is de film beslist de moeite waard.