De grote lijnen van de Griekse crisis zijn veelal wel bekend, maar Conny Keessen en Eva Wiessing zetten ze nog even op een rij in een overzichtelijke tijdlijn. Toelating tot de eurozone in 2000. Recessie in 2008. Europese financiële hulp in 2010, gevolgd door forse bezuinigingen, het ene noodpakket na het andere en politieke onrust. In dat jaar maken de auteurs, economieverslaggever (Wiessen) en radiocorrespondent (Keessen) hun eerste reportages over de crisis voor het NOS Journaal.

Wiessen en Keessen wilden op zoek naar de verhalen achter de Griekse crisis, want, zo schrijven ze in hun dankwoord, de dagelijkse worstelingen van alle Grieken die bereid waren om hun verhalen te delen, zeggen meer dan alle cijfers en rapporten over Griekenland bij elkaar. En die cijfers liegen er al niet om. In maart 2009 rapporteerden de Grieken nog een schuld van 97,6% van het BBP, aan het eind van het jaar bleek die schuld opgelopen tot 111,5% en in 2014 tot maar liefst 177%. In 2013 is de jeugdwerkloosheid in Griekenland onder jongeren van 15-24 jaar 58,3%. Ondertussen zucht het land onder de zware bezuinigingsmaatregelen en grijpen de Grieken vast aan een laatste strohalm: de verkiezing van Tsipras’ Syriza partij met zijn lobby voor een Grexit. Een voortijdig vertrek van diens minister van financiën Varoufakis en nieuwe bezuinigingen zijn het gevolg. De gewone mensen betalen de prijs.

Het drama ontvouwt zich zonder mededogen. De auteurs zijn duidelijk begaan met Griekenland en de problemen van het land rijgen zich in vlot proza aaneen: een les in economie en recente geschiedenis. Het ministerie van Financiën had geen gegevens beschikbaar over de btw-inkomsten in de eerste maanden van 2008, waardoor de belastinginkomsten niet meer waren dan ruwe schattingen.

Helaas geen eind goed, al goed in dit boek. De Griekse tragedie duurt voort en er is nog geen eind in zicht. Keessen en Wiessing geven in Worstelen aan de rand van Europa gehoor aan de gewone Griek, maar de problemen zijn dieper geworteld dan de gewone Europeaan had durven of willen vermoeden. Die goede afloop volgt hopelijk nog.

Zwarte vlaggen is niet het zoveelste boek over IS. In tegenstelling tot veel andere boeken over het onderwerp, ligt de focus niet op sociologische of geopolitieke factoren, maar op menselijke actoren. Dat vergt uiteraard meer journalistiek ‘grondwerk’. Voor het boek heeft Warrick met veel mensen gesproken – niet met experts, maar met ervaringsdeskundigen.

Een groot deel van die gesprekken gingen over één man: Abu Musab al-Zarqawi. Aan het begin van het boek maken we kennis met de jongeman die als gewetenloze crimineel in de gevangenis is beland. Daar vindt de bekering plaats: hij vindt het geloof en verandert in een even gewetenloze terrorist. Wat niemand toen kon vermoeden, was dat deze bloeddorstige Jordaniër, die niet uitblonk in intelligentie of welbespraaktheid, uit zou groeien tot een van de meest invloedrijkste terroristen ter wereld.

Degelijk onderzoek

Warrick onderzoekt hoe zo’n onbeduidende crimineel uitgroeit tot een kopstuk van het internationale terrorisme. Zarqawi heeft hij nooit ontmoet, maar Warrick spreekt met mensen die hem dicht op de huid hebben gezeten. De belangrijkste daarvan zijn Basel el-Sabha, die dokter was in de gevangenis waar Zarqawi zat opgesloten, CIA-agente Nada Bakos die hem jarenlang heeft gevolgd en Abu Haytam, topambtenaar bij de Jordaanse inlichtingendienst die een groot deel van zijn werkende bestaan met Zarqawi in een kat-en-muisspel verwikkeld was. Zij geven een uniek inkijkje in de persoonlijkheid en de werkwijze van Zarqawi.

Zarqawi’s bloeddorstigheid stuitte zelfs op verzet van Osama bin Laden en Ayman al-Zawahiri, de nummer één en twee van Al Qaeda. Maar Zarqawi trok zich daar niet veel van aan. Hij had een helder doel voor ogen: Bin Laden overtreffen als de meest beroemde terrorist ter wereld.

Om dat te bewerkstelligen bereidde Zarqawi een aanslag voor die de grootste ooit zou moeten worden. Gelukkig werd het plan kort voor uitvoering ontdekt door de Jordaanse geheime dienst. De aanslag in de hoofdstad Amman zou naar schatting 80.000 (!) mensen het leven hebben gekost.

Lokale strijd

De lokale bronnen waarmee Warrick spreekt, maken inzichtelijk dat de strijd tegen het terrorisme vooral door lokale spelers wordt gevoerd: het leger, de geheime dienst en de bevolking. Zij zijn dan ook veruit het vaakst slachtoffer van terroristische aanslagen.

In de meeste boeken over dit onderwerp wordt vooral gekeken naar de gevolgen van Westers Midden-Oostenbeleid. Warrick toont aan dat de rol van het Westen veel geringer is dan vaak wordt gedacht.

Toenemende spanningen

Dat wil niet zeggen dat Warrick blind is voor de negatieve gevolgen van Westers beleid. De Irakoorlog creëerde volgens hem een ideale voedingsbodem voor terroristen. Maar Warrick laat daarbij duidelijk zien dat de chaos in Irak het gevolg was van doelbewuste acties van terroristen. Zo dreigde Zarqawi soennieten, die zich tijdens de eerste democratische verkiezingen verkiesbaar wilden stellen, te vermoorden. Een enkeling trotseerde die bedreigingen: Tariq al-Hashimi van de Iraakse Islamitische Partij besloot zich wél verkiesbaar te stellen. Hij betaalde daarvoor een zware prijs: twee broers en een zus werden vermoord.

Buiten politici werden ook kiezers bedreigd. Met name bij stemlokalen in soennitische gebieden werden veel aanslagen gepleegd. Als gevolg van deze terreurcampagne brachten slechts 2 procent van de soennieten hun stem uit. Omdat de sji’ieten en Koerden wel waren gaan stemmen, waren de soennieten in de politiek nauwelijks vertegenwoordigd. De sektarische spanningen namen daardoor toe: precies wat Zarqawi wilde.

Toen vervolgens belangrijke sji’itische heiligdommen, waaronder de Gouden Moskee, werden opgeblazen, liepen de sektarische spanningen helemaal uit de hand. De burgeroorlog ging de meeste bloedige fase in.

Verslagen

Eind 2006 begon het tij te keren. Zarqawi werd dat jaar gedood door een Amerikaans bombardement. Kort daarna brak de Anbar-Awakening uit: soennitische stammen in de provincie Anbar kwamen in opstand tegen Al Qaeda’s overheersing.

Vervolgens besloot George W. Bush het aantal Amerikaanse troepen op te voeren. Ook werd gekozen voor een agressievere tactiek jegens de terroristen. Met succes: in 2008 was Al Qaeda’s rol in Irak uitgespeeld.

Wedergeboorte

Het keerpunt kwam in 2011. Drie ontwikkelingen droegen bij aan de wedergeboorte van Al Qaeda in Irak, dat zich inmiddels had omgedoopt tot ISIS. De terugtrekking van de Amerikaanse troepen was de eerste. Kort daarna vaardigde de sji’itische premier een arrestatiebevel uit tegen de eerder genoemde soennitische vice-president Tariq al-Hashimi die daarop naar de autonome Koerdische regio vluchtte. Dat zette kwaad bloed bij de soennieten.

Het derde omslagpunt vormde de opstand in buurland Syrië tegen het regime van Bashar al-Assad. De terroristen uit Irak maakten gebruik van het ontstane machtsvacuüm. Daar bouwden zij hun organisatie opnieuw op om in de zomer van 2014, sterker dan ooit tevoren, terug te keren in Irak. De rest is geschiedenis – en helaas nog altijd actualiteit.

Het boek geeft een goed beeld van de ontstaansgeschiedenis van IS maar is tegelijk meer dan dat: het zegt een hoop over het hedendaagse islamistisch terrorisme in het algemeen. Warricks focus op lokale actoren geeft een veel completer beeld van het terrorisme en de strijd daartegen. Iedereen die zich wil mengen in het debat over de strijd tegen het terrorisme zou er goed aan doen dit boek te lezen.

In Oorlog zonder grenzen zet hij de belangrijkste oorzaken van de huidige situatie in het Midden-Oosten uiteen: de koloniale overheersing, het tekenen van grenzen zonder rekening te houden met de lokale bevolking, het leveren van wapens aan autoritaire regimes en de talloze militaire interventies. Dit heeft een voedingsbodem gecreëerd voor het terrorisme.

Erger is volgens De Brabander dat het Westen niet lijkt te leren van zijn fouten. Voor problemen wordt te vaak naar militaire oplossingen gegrepen. Zie de ‘war on terror’, die door George W. Bush werd afgekondigd na de aanslagen van 11 september 2001. Een totale mislukking, vindt De Brabander. Het aantal terroristische aanslagen is de laatste vijftien jaar alleen maar toegenomen. De oorlog tegen terreur heeft in Irak, Afghanistan en Pakistan al ruim 1,3 miljoen mensen het leven gekost. “Dat zijn ontiegelijk meer slachtoffers dan het aantal doden door aanslagen van terroristische organisaties”, concludeert De Brabander.

1,3 miljoen: een weerzinwekkend aantal. Maar door dit te contrasteren met het aantal doden door aanslagen van terroristische organisaties, creëert hij een valse tegenstelling. Die zijn namelijk onderdeel van die totaalsom. Sterker nog: groeperingen als Al Qaeda en de Taliban nemen het grootste deel van die 1,3 miljoen slachtoffers voor hun rekening. Veel meer Irakezen, Afghanen en Pakistanen zijn door terroristische organisaties vermoord dan door Westerse interventionisten.

Het boek zit vol met dit soort slordigheden en verdraaiingen. Om te beginnen met wat voorbeelden: hij noemt Henry Kissinger meerdere malen ‘Henri Kissinger’ en vergist hij zich meerdere keren in data, waarvan de pijnlijkste is dat hij schrijft dat de aanslagen op het World Trade Center niet op 11, maar op 9 september plaatsvonden.

Kwade opzet?

Ook haalt De Brabander citaten uit de context en schept zo een verdraaid beeld. Zo verzet hij zich tegen de toenemende stigmatisering van moslims. Als voorbeeld neemt hij een column van Mia Doornaert getiteld ‘Het is wij tegen zij’. Wanneer men het stukje erbij pakt, blijkt het een stuk genuanceerder te liggen. Want wie verstaat Doornaert onder ‘wij’? “‘Wij’ zijn allen die, ongeacht afkomst of overtuiging, aan de kant staan van een seculiere, vreedzame samenleving.” Is dat nou zo stigmatiserend?

Is De Brabander ongenuanceerd of oneerlijk? Naarmate men verder leest, gaat men meer het laatste vermoeden. Zo stelt De Brabander dat CDA-lijsttrekker Sybrand Buma “vluchtelingen herhaaldelijk definieert in termen van een bedreiging, gericht tegen ‘onze waarden’ en tegen ‘onze joods-christelijke Europese samenleving’”. In het interview dat De Brabander aanhaalt, gebruikt Buma die woorden maar één keer en hebben ze geen betrekking op vluchtelingen, maar op strijders van de Islamitische Staat. Hier is De Brabander niet meer ongenuanceerd, maar simpelweg oneerlijk.

Wantrouwen

Die oneerlijkheid lijkt voort te komen uit zijn manier van denken. Deze vredesactivist vormt zijn wereldbeeld niet op basis van feiten, hij vervormt feiten op basis van zijn wereldbeeld. Zo ook met de gifgas-aanval in Ghouta, een buitenwijk van Damascus. Algemeen wordt aangenomen dat het Syrische regime achter die aanval zat. De Brabander ziet dat anders. Interessant, zou je zeggen, wachtend op zijn onderbouwing. Die blijkt er niet te zijn. Zijn enige argument is dat we wantrouwend moeten zijn tegenover de beweringen van Westerse politici omdat ze rond de Irakoorlog ook niet de waarheid hebben gesproken. Redenen waarom een alternatieve verklaring logischer zou zijn, geeft hij niet. Hij ‘onderbouwt’ het met een verwijzing naar een of ander vaag, amateuristisch blog.

Wanneer het op terroristen aankomt, is hij een stuk minder wantrouwend. Verklaringen van Osama bin Laden en IS-strijders slikt hij voor zoete koek. Bin Ladens haat jegens het Westen zou vooral gevoed zijn door het onrecht dat de Palestijnen wordt aangedaan en IS pleegt aanslagen omdat het Westen onschuldige moslims vermoord. Het lijkt niet bij normaal zo wantrouwige De Brabander op te komen dat dat mogelijk wel eens propaganda zou kunnen zijn.

Eurocentrisme

Deze manier van denken is het gevolg van een te eenzijdige focus op de rol van het Westen in het Midden-Oosten. De Brabander heeft een blinde vlek voor de dynamiek in de regio zélf, terwijl de oorlog tegen terreur vooral een lokale oorlog is. Alles wat in het Midden-Oosten gebeurt, voert hij terug op Westerse acties: de Arabische Lente is een opstand tegen door het Westen opgelegde neoliberale economie, de Iraakse invasie van Koeweit was het gevolg van de bij Saddam Hoessein ontstane onduidelijkheid over de Amerikaanse bereidheid Koeweits soevereiniteit te beschermen en het terrorisme is het gevolg van Westerse bemoeienis met de regio. Door zijn eenzijdige focus op de fouten van het Westen, maakt hij zich schuldig aan een omgedraaide vorm van eurocentrisme. ‘Alles komt door ons’, maar dan in negatieve zin.

Na alle kritiek op het gevoerde Midden-Oostenbeleid wordt men nieuwsgierig naar hoe het volgens De Brabander wél moet. Daar is hij vrij helder in: het Westen moet zich uit de regio terugtrekken. Een serieuze denker heeft oog voor de gevolgen die zijn voorstellen zouden hebben. Denkt hij dat Al-Qaeda of de Taliban hun wapens zullen neerleggen als het Westen stopt met bombarderen? Zal IS de Yezidi’s, de christenen en de sji’ieten met rust laten? Die vragen stelt hij niet. Dat komt doordat hij in zijn zoektocht naar de oorzaken van het terrorisme, zich te weinig richt op de terroristen zelf. Zijn idee dat al het slechte in het Midden-Oosten door het Westen komt, zou dan wel eens aan het wankelen kunnen worden gebracht. De Brabanders wereldbeeld zou er genuanceerder van kunnen worden. Maar voor nuance lijkt bij deze ‘vredeshitser’ geen plaats te zijn.

De situatie van de hedendaagse christen in Nederland is vergelijkbaar met die van de vroege christenen in het Romeinse Rijk: als minderheid dienen zij zich te verweren tegen een niet-christelijke meerderheid. Nu hoeven de christenen van vandaag de dag niet te vrezen dat ze in een kolkende kuip door leeuwen worden verslonden, zoals in Rome veelvuldig gebeurde. Maar wie intellectueel nog serieus genomen wil worden, heeft het als christen niet eenvoudig.

Nu zou Willem Jan Otten, nadat hij als christen uit de kast kwam, de bulderende lach van z’n collega’s van het NRC Handelsblad ongetwijfeld als onprettig hebben ervaren. Toch valt dit immer te prefereren boven het gebrul van een hongerige leeuw.

Er staat, kortom, minder op het spel en dat klinkt door in de toon van de geschriften. Klassieke apologeten als Irenaeus, Tertullianus en Origenes verdedigden hun geloof in zeer felle bewoordingen en deinsden niet terug om hun tegenstanders te beledigen (Tertullianus vergeleek het hoofd van een tegenstander met een pompoen omdat hij hem een leeghoofd vond). Het doel was de superioriteit van het christendom te verdedigen; een idee waar zij heilig van overtuigd leken.

Het innerlijke


Moderne apologeten kenmerken zich door een andere insteek: niet zozeer de superioriteit van het christendom wordt verdedigd, maar meer het recht om gelovig te mogen zijn. De nadruk ligt meer op de individuele belevingswereld van de schrijver waarbinnen ook veel ruimte is voor twijfel. Áls al getracht wordt de ander te overtuigen, dan leggen de moderne apologeten, anders dan de klassieke, meer de nadruk op de schoonheid en minder op de waarheid van het geloof.

Van Stralen ziet Friedrich Schleiermacher (1768-1834) als de grondlegger van deze moderne vorm van apologetiek bedrijven. Ook de Nederlandse literaire apologeten die Van Stralen behandelt – Gerard Reve, Frans Kellendonk en Willem Jan Otten – staan duidelijk in die traditie. Net als Schleiermacher voeden zij graag het romantische beeld van de outcast en zijn ze niet bepaald terughoudend om de nadruk te leggen op hoe intolerant de intellectuele goegemeente staat tegenover hun christen-zijn.

Miscommunicatie


Weinig goede woorden heeft Van Stralen over voor atheïsten als Richard Dawkins en Herman Philipse die zich veelvuldig kritisch uitlaten over het geloof, maar ‘het niet nodig achten zich op theologisch vlak te verdiepen in geloofszaken’. Volgens Van Stralen koesteren veel atheïstische denkers vaak achterhaalde of onjuiste denkbeelden over religie, hetgeen een zorgvuldige discussie in de weg staat.

Van Stralen geeft een goed overzicht van de overeenkomsten en verschillen tussen de klassieke en moderne apologie. Helaas gaat hij niet erg diep in op de behandelde schrijvers. Hij behandelt er ook wel erg veel (veertien!) voor een boek van zo’n 150 pagina’s. Van Stralen had best wat uitgebreider mogen citeren uit het proza van bijvoorbeeld Kellendonk of Reve. Dat had het boek niet alleen inhoudelijk sterk gemaakt, maar zou ook een welkome compensatie zijn geweest voor het tamelijk droge schrijven van Van Stralen zelf.