‘Let Europe be whole and free.’ Dit, zo zei de toenmalige Amerikaanse president George Bush in een toespraak in 1989, zou de nieuwe missie van de NAVO worden. De tijd dat de verdeling van Europa in een vrij en in een door de Sovjet-Unie overheerst deel als vaststaand feit geaccepteerd diende te worden, was voorbij. Na vier decennia moest het IJzeren Gordijn geopend worden. Enkele maanden na deze toespraak, viel de Berlijnse Muur en was de Koude Oorlog over.

Verdeel en heers

Dit vrije Europa staat echter weer onder druk, zo waarschuwt de Amerikaanse journalist James Kirchick. En het gevaar komt wederom uit Rusland. De marxistische ideologie van de Sovjets is ingeruild voor het nationalistische en traditionalistische geluid van Vladimir Poetin, maar het doel is hetzelfde: Europa losweken van Amerika zodat Oost-Europa weer binnen de Russische invloedssfeer komt te liggen.

Met de aloude ‘verdeel en heers’-tactiek probeert Rusland dat doel te bereiken. Moskou is bezig een wig te drijven tussen Europa en Amerika en tussen West- en Oost-Europa. De Russen zetten allerlei middelen in om de verdeeldheid te bewerkstelligen: propaganda (‘nepnieuws’), het paaien van politieke elites, het steunen van anti-Europese populisten als Marine Le Pen, het dreigen met geweld en, zoals in het geval van Oekraïne en Georgië, het ook daadwerkelijk overgaan tot militair geweld.

Edward Snowden en Julian Assange zijn ook pionnen in het Russische spel. Snowden is volgens Kirchick geen klokkenluider maar een verrader die, net als Assange, met Rusland onder één hoedje speelt. Hard bewijs heeft hij niet, maar hij maakt het wel aannemelijk. Want waarom kreeg hij zo makkelijk asiel in Rusland? En wat betreft Assange: waarom zijn er via WikiLeaks alleen documenten uitgelekt die Westerse landen schaden maar blijven Rusland en China buiten schot? De veiligheidsdiensten van die landen gaan toch veel verder in het controleren van hun burgers?

Gemakzuchtig

Kirchick houdt een pleidooi voor het belang van Europa en de Europese waarden en waarschuwt ervoor dat die niet vanzelfsprekend zijn en dus verdedigd moeten worden. Met name de West-Europese landen gaan volgens hem te gemakzuchtig met de Russische dreiging om. Europese landen geven nog steeds te weinig uit aan defensie en werken onvoldoende samen aan een gemeenschappelijk buitenlandbeleid. Het gevoel van urgentie is er in sommige Oost-Europese landen, maar zeker niet in de hoofdsteden van West-Europa.

Meer nog dan aan Europeanen, lijkt het boek gericht aan Amerikanen. Want ook in de VS voelt men niet de urgentie van de dreiging, schrijft Kirchick, terwijl Europa het strategische brandpunt van Amerika zou moeten zijn. ‘Een kleinere rol van Europa op het wereldpodium, om niet te spreken van een ineenstorting, zou niet alleen voor het continent zelf maar ook voor de Verenigde Staten en de wereld een tragedie zijn.’ Europa en Amerika hebben elkaar nodig om de vrijheid in de wereld te verdedigen.

Het boek is merkbaar geschreven voor een Amerikaans publiek dat minder goed op de hoogte is van de Europese politieke actualiteit. De hoofdstukken die niet gaan over de Russische dreiging, kenmerken zich door oppervlakkigheid. Het hoofdstuk over de Brexit gaat met name over de ‘ranzige’ campagne van de Brexiteers maar een degelijke duiding van de Brexit blijft achterwege. Dezelfde intellectuele gemakzucht ligt ten grondslag aan het ondermaatse niveau van de hoofdstukken over de Griekse crisis, de benarde situatie van Joden in Frankrijk en de nationalistische kijk op de geschiedenis van de Hongaarse premier Viktor Orbán. Misschien interessant voor de Amerikaanse lezer, maar voor de gemiddelde Europeaan die wel eens een krant leest, is het allemaal oud nieuws. Het enige wat Kirchick eraan toevoegt, is zijn morele verontwaardiging – en daar is hij zo scheutig mee, dat het irritatie opwekt.

Eenzijdig

Kirchick had zich beter volledig op de Russische dreiging kunnen richten. In plaats van die oppervlakkige uitstapjes, had hij meer aandacht kunnen besteden aan de visie van Moskou en de Europese politici die hij beschuldigt handlangers van Poetin te zijn. Waarom staan zij voor een betere relatie met Rusland? Kirchick verklaart dat alleen uit omkoping of autoritaire neigingen van die Europese leiders, maar dat verklaart niet waarom de (voormalige) Italiaanse premier Matteo Renzi ook immer pleitte voor toenadering tot Rusland. Kirchicks wens van een gezamenlijk Europees buitenlandbeleid, maakt hem blind voor de verschillende nationale belangen van de Europese lidstaten.

Ook besteedt Kirchick weinig aandacht aan de visie vanuit Moskou. Waarom streeft Rusland naar een minder op Europa betrokken Amerika? Waarom vreest het land de uitbreiding van de NAVO en de EU? Wat zijn de belangrijkste stategische doelen van de Russen – en waarom?

Dat Kirchick weigert de positie van de tegenstander serieus te onderzoeken lijkt te zijn ingegeven door de misvatting dat begrip hebben van gelijkstaat aan begrip hebben voor. Dat is zonde. De dreigingen die hij schetst zijn reëel maar voor een oplossing is een begrip van de beweegredenen van de tegenstander geen overbodige luxe. Daartoe doet hij geen poging en daarmee maakt hij zich schuldig aan wat hij de Europeanen verwijt: hij neemt de dreiging niet serieus genoeg.

Veel hedendaagse oorlog draaien niet meer om het verslaan van een ander land. De conflicten van vandaag de dag spelen zich vaak binnen landgrenzen af en statelijke actoren zijn vaak maar één partij in het conflict. Denk aan Islamitische Staat, Al-Qaeda en Al-Shabaab: allemaal groeperingen die het opnemen tegen overheden.

Ook de oorlog in Afghanistan was zo’n asymmetrisch conflict. Wat zo’n conflict extra bemoeilijkt is dat het verschil tussen combattanten en burgers vervaagt. Hoe kun je in zo’n situatie nu het best militair interveniëren? Historicus en politicoloog Martijn Kitzen, die zelf in Afghanistan diende, promoveerde op militaire interventies in dit soort conflicten. Dit proefschrift is in boekvorm uitgegeven onder de titel Oorlog onder de mensen.

Allianties

Geweld is noodzakelijk, zo blijkt uit Kitzens boek, maar om de door hem onderzochte missies te doen slagen was meer nodig. Zowel in de Atjehoorlog (1873-ca. 1912) als bij de missie in Uruzgan (2006-2010) had het Nederlandse leger de steun nodig van lokale heersers. Met de aanpak wortel en stok (beloning voor samenwerking, afstraffing bij verzet) wist Nederland de plaatselijke machthebbers aan zich te binden.

Daarvoor is wel een gedegen kennis van de lokale machtsstructuur nodig, zo laat Kitzen zien. In Atjeh deden de Nederlanders daar decennia over, in Uruzgan twee jaar. Door goed inzicht te krijgen in de machtsverhoudingen en rekening te houden met de belangen van de lokale actoren, was Nederland beter in staat te voorkomen dat de Afghaanse stammen aansluiting zochten bij de Taliban.

Het meest succesvolle voorbeeld hiervan was de slag om de stad Chora. Daarbij werkte het Nederlandse leger samen met twee grote stammen tegen de Taliban. Zo werd de Taliban verslagen en werd de steun van de lokale bevolking gewonnen. Ongeveer de helft van de bewoners van Uruzgan behoort tot die stammen.

Leren van het verleden

Dat Kitzen in zijn boek zowel de oorlog in Atjeh als die in Uruzgan behandelt, maakt zijn centrale these sterker. De strategie werkte dus niet slechts op één plaats, maar in twee heel verschillende situaties. Vanuit wetenschappelijk oogpunt begrijpelijk. Voor de gemiddelde lezer maakt dat het boek er niet makkelijker op. Beide oorlog worden uitvoerig en zeer gedetailleerd beschreven en door het grote aantal namen, stammen en wisselende allianties, raak je als lezer snel de weg kwijt.

Toch is het boek razend interessant: het geeft een goed en gedegen inzicht in hoe oorlog er nu werkelijk uitziet in de dagelijkse praktijk. De manier van aanpak in Afghanistan was succesvol. Het succes was echter, gezien de te vroege terugtrekking, niet duurzaam. Misschien wel de belangrijkste boodschap van Kitzen is: laten we daar van leren.