Een robot als vriendin
Klara en de zon is Kazuo Ishiguro’s eerste roman sinds hij in 2017 de Nobelprijs voor de Literatuur ontving. Opnieuw doet hij zijn titel eer aan, in een vertelling die even meeslepend als relevant is.
Klara is een KV: een Kunstmatige Vriendin, ofwel een robot. Haar bijna griezelige menselijke gelijkenis doet mensen soms twijfelen hoe ze haar dienen te benaderen: als persoon of zoals een stofzuiger? Ze wordt in huis gehaald voor de 14-jarige Josie, die vaak ziek is en volgens haar moeder gebaat is bij gezelschap. Een onbetrouwbare verteller is zo’n beetje het handelsmerk van Ishiguro en ook in Klara en de zon zijn we afhankelijk van Klara’s beperkte referentiekader. Zo leren we dat sommige kinderen in Ishiguro’s universum ‘opgetild’ zijn, en andere niet. Wat dat opgetild zijn betekent, blijft lange tijd onduidelijk. Langzaam ontrafelt zich het grotere plan van Josies ouders, wat vragen oproept over wat het betekent om het beste met je kind voor te hebben.
Machine learning
Hoewel Google en Facebook in alle toonaarden ontkennen, hebben veel gebruikers het gevoel dat ze afgeluisterd worden door hun apparaten. Het ene moment praat je over de geisers in IJsland en het volgende moment krijg je een reclame voor een mooie vakantie op het Scandinavische eiland. Ishiguro geeft bezieling aan dit fenomeen door Klara te laten kampen met twijfels over het al dan niet respecteren van Josies privacy:
‘Ik hoorde onwillekeurig wat er achter me werd gezegd, en hoewel ik soms dacht dat ik niet hoorde te luisteren, herinnerde ik me dat het mijn plicht was zo veel mogelijk over Josie te weten te komen, en dat ik door op deze manier te luisteren nieuwe observaties zou kunnen doen die me anders onthouden zouden blijven.’
Het is duidelijk dat Ishiguro met de nodige AI-experts heeft gesproken, want ook Klara’s zicht is gebaseerd op hoe kunstmatige intelligentie omgaat met stimuli. Haar blikveld is opgesplitst in een raster; aan de hand van kleine stukjes informatie trekt ze conclusies (linksboven kleine bomen, rechtsonder een plukje haar en een oog: iemand bevindt zich vlak voor haar). Dat kunstmatige intelligentie niet feilloos is, wordt al vroeg duidelijk. Ze kent de zon bovennatuurlijke krachten toe doordat ze in haar begindagen in de winkel verkeerde conclusies trekt. De zon gaat onder achter het RPO-gebouw en dus moet hij daar wel wonen.
Eenzame hoogte
Je zou Klara en de zon als sciencefiction kunnen bestempelen. Ishiguro slaagde er al eerder in: Laat me nooit alleen valt ook als sciencefiction te classificeren en zijn vorige roman Vergeten reus vertoont fantasy-kenmerken. Hoewel genrefictie meer en meer omarmd wordt door de literaire wereld, is Ishiguros subtiele en sensitieve omgang hiermee volstrekt uniek.
Bovendien is Klara en de zon qua thematiek genre overstijgend en handelt het over universele onderwerpen als wat het betekent om van iemand te houden en welke grenzen hieraan zitten. Ishiguro houdt ons een confronterende spiegel voor, te midden van een wereld die meer en meer vertrouwt op kunstmatige intelligentie.
