Bittere klucht, komische tragedie: een profetie
De in 2023 met de International Booker Prize bekroonde roman Schuilplaats voor andere tijden van de Bulgaarse auteur Giorgi Gospodinov – verschenen bij uitgeverij Ambo|Anthos in de vertaling van Hellen Kooijman – belicht hoe vervreemding, heimwee, herinnering en verhalen onderling en met de naoorlogse postmoderne maatschappij verweven zijn. Er is – helaas wederom – een groeiend en gevaarlijk nostalgisch verlangen naar een gesublimeerd en geromantiseerd verleden in vele lagen van de Europese bevolking ontstaan.
Seneca cannot be too heavy, nor Plautus too light.
For the law of writ and the liberty,
These are the only men
(Hamlet, Shakespeare)
De klinieken van het verleden
Gaustin, co-protagonist en oude bekende van de hoofdpersoon, is sinds zijn jeugd geobsedeerd door vroeger tijden. Als Ismael, de schrijver en de ik-figuur uit de roman, hem na jaren weer in Zürich ontmoet, heeft genoemde Gaustin – inmiddels psychiatrisch geriater – de verschillende kamers van zijn kliniek voor dementerenden tot in de fijnste details zo ingericht dat de patiënten zich kunnen wanen in de omgeving van het decennium van de twintigste eeuw waarin zij mentaal zijn teruggekeerd. Ismael besluit zijn vriend te ondersteunen in dit project. Het ongekende succes van de kliniek leidt ertoe dat ook (schijnbaar) psychisch gezonde mensen in Europa gaan verlangen naar een leven van vroeger en al snel worden er in de verschillende landen van Europa referenda georganiseerd waarin men mag stemmen voor een nationale terugkeer naar een door de meerderheid verkozen tijdperk uit de twintigste eeuw.
De tijd is elders
De roman schakelt afwisselend en meesterlijk tussen lichte, ironische tonen en rake zwaarmoedige, pessimistische constateringen, tussen verbeelding en realiteit. In een interview in de Italiaanse krant Avvenire zegt Gospodinov dat het heden geen thuis meer voor ons is. Daarom is het verleden een schuilplaats geworden. We zijn als daklozen zonder tijd. Een ander syndroom van deze tijd is volgens de auteur dat we geen verbondenheid meer voelen met ons territorium en onze gemeenschap. Er zijn geen heden en toekomst meer. Deze collectieve ontheemding veroorzaakt een vloedgolf van hernieuwd nationalisme. Ironie is in zijn visie het perfecte tegengif; dictaturen verdragen geen humor. Misschien is onze weerstand verminderd, onze immuniteit gaan wankelen. We moeten opnieuw gevaccineerd worden met cultuur en rationaliteit. In een veelzeggend kunstproject op een luchthaven liet Gospodinov ooit op de vertrekborden ‘bestemming Future, vertrektijd Cancelled’ verschijnen.
Op een namiddag…
De re-enactment van vroeger tijden is een traject dat naast het analyseren van het begrip tijd tegelijkertijd een reflectie op het cultureel erfgoed, de literatuur, de taal en het genre roman – het vertellen van het gebeurde – teweeg brengt bij Ismael. Vroeger tijden verschuilen zich in zijn Proustiaanse visie in het vermoeide, trage licht van de namiddag en in geuren. De zintuiglijke ervaringen van het zien, ruiken en horen uit een specifiek tijdperk moeten zich – voor een goede reconstructie – mengen met verhalen. Dat vertellen is een onontkoombaar proces van ‘mixing memory and desire’ (The Waste Land, T.S. Elliot). Onze beelden van vroeger tijden zijn als gekleurde maar ook vervaagde polaroids. Het heden vertoont zich slechts in zwart-wit aan de dementerenden, een treffend beeld voor de toenemende polarisatie in de huidige tijd.
Het ingenieuze verhaal en meesterwerk Schuilplaats voor andere tijden blijkt een geraffineerd middel – en een waarschuwing – om te reflecteren op het cultureel historisch moment waarin het Europese continent zich heden bevindt, op de trauma’s, ongeneeslijke wonden en rampzalige ideologieën van de twintigste eeuw, op de ambiguïteit van herinneren en vergeten.
