Het eeuwige volk kent geen angst concentreert zich om drie jonge vrouwen in de jaren rond het uitvoeren van hun dienstplicht. Avishag, Lea en Yael zijn nog geen twintig wanneer ze worden opgeroepen om het leger in te gaan. Het belangrijkste dat ze daar te doen krijgen, is wachten. Wachten tot er iets gebeurt, wachten op vrede, wachten tot hun dienstplicht over is en het leven weer verdergaat. Avishag wordt gestationeerd op een controlepost bij de Egyptische grens, Lea controleert de papieren van Palestijnse bouwvakkers bij Hebron en Yael leert nieuwe rekruten om te gaan met wapens. Behalve met wachten brengen ze hun dagen vooral door met dat universele tijdverdrijf: het praten over en zoeken naar jonge mannen en seks.

Losse verhalen
De roman is grotendeels gestoeld op de ervaringen van de schrijfster zelf. Shani Boianjiu, nog maar 25 jaar, spendeerde de jaren van haar dienstplicht net als Yael aan het geven van gevechtstraining. Ze publiceerde eerder al verhalen in Vice, The New Yorker en Zoetrope en maakte in 2011 deel uit van de 5 under 35 van de National Book Foundation, waarbij voorgaande winnaars vijf veelbelovende jonge auteurs selecteerden.

Dat de roman zijn oorsprong kent in losse verhalen wordt helaas maar al te duidelijk uit de voortdurende perspectiefwisselingen waarmee Boianjiu haar lezers plaagt. Ze lijkt geen keuze te kunnen maken uit een personaal of ik-perspectief en wisselt binnen die laatste bovendien regelmatig tussen haar personages. Aangezien de legerkampen van de drie weinig van elkaar verschillen, moet Boianjiu gebruik maken van kunstgrepen om te verduidelijken met wie de lezer in het desbetreffende hoofdstuk te maken heeft. ‘Ben jij astmatisch, Avishag?’,  brult een commandant aan het einde van de eerste pagina van haar hoofdstuk: bingo.

Een roman als een zomerdag
Boianjiu’s wat afstandelijke schrijfstijl leidt er bovendien toe dat Avishag, Lea en Yael tweedimensionaal blijven en gemakkelijk onderling inwisselbaar zijn, hoewel de absurditeit van een leven aan het front juist door die afstand beter te verkroppen is. De schokkende werkelijkheid van een koelbloedig in de hals gestoken soldaat of een verkrachting van de drie legervrouwen duurt door de korte, snelle streken waarmee Boianjiu situaties neerzet precies kort genoeg om dragelijk te blijven.

In een interview stelde Boianjiu dat ze zelf het gemis van verlangen een belangrijk motief vindt in de roman en dat ze in het leger gefascineerd was door mensen die dingen wíllen. Ze ziet het verliezen van dat verlangen als een bijna onontkoombaar proces, dat door het leger onherroepelijk versnelt. Als op een trage zomerdag hangen de personages willoos in het luchtledige. ‘Ooit konden we doen alsof we iets heel anders waren’, schrijft Yael weemoedig als ze terug is in haar geboortedorp. ‘Ooit deden Lea en ik alsof we vissen en invaliden en stenen waren.’ De oorlog stript echter alle opsmuk weg, en doen alsof je iets anders bent is er niet meer bij.

Dat verlies van verlangen wordt schrijnend duidelijk naarmate het verhaal vordert. Waar Avishag, Lea en Yael aanvankelijk nog dromen en idealen hebben en rebelleren tegen het departement waar ze terecht zijn gekomen, schikken ze zich al snel in hun lot. Langzaam maar zeker beseffen de jonge vrouwen dat de oorlog hen voorgoed veranderd heeft, zoals Yael verwoordt wanneer ze na de oorlog Lea weer ziet: 

Wat ze bedoelde is dat we heimwee naar huis hadden, en dat we op het moment hadden gewacht waarop we eindelijk geen heimwee meer zouden hoeven hebben. Maar nu we thuis waren, hadden we nog steeds heimwee naar huis. Het gemis ging niet weg.

Het eeuwige volk kent geen angst heeft de sfeer van een zinderende zomerdag, zo’n dag waarop de lucht trilt van de hitte, de mensen niet vooruit te branden zijn en de belofte van een groots onweer nooit wordt ingelost. Het haarscherp neerzetten van die sfeer is tegelijkertijd de kracht en zwakte van deze roman die door de gruwelen van de oorlog wel, maar door de schrijfstijl niet zal blijven hangen.

Tijdens een fietstocht wordt de tweeling Ana en Andor door het lot van elkaar gescheiden. Andor wordt geschept door een auto en staat niet meer op. Ana blijft achter in de grotemensenwereld, waar ze zonder haar broer volwassen moet worden, met alle gevolgen van dien. Ze is boos, loopt weg, en neemt uiteindelijk wraak op alles en iedereen.

Karakterschets
In Een geslaagd leven beschrijft actrice en toneelschrijfster Marian Boyer het verdriet van de achterblijvers. Ana mist haar tweelingbroer Andor bij alle nieuwe ontwikkelingen in haar leven. Haar moeder Winny is zo verlamd door verdriet dat ze zich afsluit van haar gezin en haar vader Sep is zo van zijn gezin vervreemd dat hij troost zoekt bij zijn minnares. Ana’s broertjes Arni en de gehandicapte Eus zijn te klein om de veranderingen te begrijpen en hun oma Martha ziet met lede ogen aan hoe het gezin langzaam uit elkaar valt.

Ieder gezinslid doet per hoofdstuk zijn of haar eigen verhaal. De leden van de familie zoeken naar de beste manier van het verwerken van hun persoonlijk verdriet. Deze opbouw zorgt ervoor dat voor alle personages sympathie valt op te brengen. Zelfs voor vader Sep, die door zijn overspelige gedrag de onsympathiekste van het stel lijkt. Maar ook hij tracht een manier te vinden om het verlies van Andor dragelijk te maken. Zijn gezin staat daarvoor te dichtbij.

Ana
Toch ligt de nadruk op het verwerkingsproces van tweelingzus Ana. Ze is met haar puberale gedrag zelfdestructief, gewelddadig jegens haar overspelige vader en uiteindelijk ook wraakzuchtig. Dit perspectief zorgt ervoor dat het leven vanuit haar ogen naast verdrietig vooral ook hard en eenzaam is. ‘Jij weet niks! Het is niet hetzelfde als ik en Andor. Het is anders, en jij weet helemaal niks! Geen reet!’

Ze stoot iedereen af, inclusief de jongen Mirko, die haar troost, maar tegelijkertijd ook meeneemt in zijn eigen zelfdestructie. Hij voert Ana alles wat God verboden heeft en neemt haar mee naar ‘de grote stad’ waar ze in een drugstrip een feestje bezoeken. Maar van het omgekeerde is ook sprake. Mirko volgt Ana lijdzaam als ze wegloopt en als ze haar wraak neemt.

Geen tranendal
Het boek bevat seks, geweld en vooral veel puberale boosheid. Deze boosheid leidt ertoe dat er in het verhaal nauwelijks een traan wordt gelaten. Dit is één van de redenen waardoor Boyers boek anders is dan andere boeken in dit genre. Ook haar rijke, diverse beschrijving van het gezin – waarvan alle leden anders met het verdriet omgaan – maken van dit boek een exceptie op de requiemromans van de afgelopen paar jaar.

Laat je niet afleiden door het wat opzichtige boekomslag: het verhaal is aangrijpend en sterk verteld. Het is geen gezapig tranendal, maar het verdriet en de boosheid van een gezin dat je naar de keel grijpt. Want al vanaf pagina één is duidelijk: dit gaat niet goed aflopen.

Na hun bezoek aan de muziekafdeling gingen ze op weg naar Mirko’s vriend. Die woonde op tien minuten lopen, en in de richting van F’s huis. Fucktrut, friemelwijf, vuile kut. Ana pakte de energiedrank uit haar rugzak, opnieuw voelde ze het gewicht van de bijl.

In februari 2012 moest Ronald Giphart onverhoopt zijn doktersjas verruilen voor zijn gebruikelijke schrijverskloffie. Het project ‘Schrijver op de afdeling’ van het VU Medisch Centrum, waar Giphart van 6 tot 27 februari 2012 meeliep op de afdeling Cardiologie, werd vroegtijdig gestaakt. Wegens de negatieve aandacht die het ziekenhuis had verworven met het cameraproject van Eyeworks kon het ziekenhuis zich geen pottenkijkers meer permitteren. Toch had Giphart genoeg inspiratie opgedaan. De uitkomst: een bundel getiteld De Wake met drie ziekenhuisverhalen waar, ondanks de naargeestige gebeurtenissen, de levenslust vanaf springt.

Romantische komedie

In de nieuwe verhalenbundel van Ronald Giphart hebben de personages het niet makkelijk. De professor Siem stort in de eerste zin van het titelverhaal van een berg, met de dood als gevolg. Tijdens zijn wake luistert hij ontroerd naar de verhalen van zijn nabestaanden over zijn leven. Koos, een vijftienjarige jongen, ligt het gehele tweede verhaal in een coma en volgt weerloos de uit de hand gelopen midlifecrisis van zijn moeder. In het derde verhaal vertelt het kloppend hart van de Indiase Raisha over haar leven, haar liefdes en haar onontkoombare dood.

Ondanks deze ogenschijnlijk treurige setting zijn de karakters licht, opgewekt en is de schrijfstijl zelfs humoristisch te noemen. Dat zorgt ervoor dat de verhalen doen denken aan een romantische komedie, een van de bundels typeringen door Giphart zelf zo genoemd. Een romantische komedie waarin de hoofdpersonen ondanks de vele obstakels in zijn of haar leven (of dood) positief blijven en altijd op hun pootjes terechtkomen.

Gekunstelde karakters

De personages lijken rechtstreeks weggelopen van de filmset van een zoetsappige feelgoodfilm. De keuze voor de karakters is te vanzelfsprekend en de personages zijn te aardig en te geslaagd in het leven. Dat maakt de hoofdpersonen vlak en hierdoor saai. Neem bijvoorbeeld professor Siem uit het titelverhaal ‘De Wake’, een geslaagde vijftiger met veel vrienden, waaronder een minister en een Librisprijswinnaar en tevens tafelheer van De Wereld Draait Door. Deze succesvolle held kan weinig sympathie opwekken. Tijdens zijn wake begrijp je als lezer wat voor een prachtvent is heengegaan – met geen enkele tekortkomingen of zwakheden – wat het verhaal onrealistisch maakt.

Eenzelfde vlakheid is te herkennen bij de puber Koos in het tweede verhaal van de bundel, getiteld ‘Mooie mama’s’. Koos kijkt naar de volwassenenwereld alsof hij vanuit de ruimte een vreemde kolonie zoogdieren bestudeerd. Zijn comateuze toestand versterkt zijn buitenstaanderperspectief:

Op het oppervlak van de aarde drukt driehonderd miljard kilo menselijk vlees, ik ben slechts één mensenbiefstuk aan wat rubberen slangen, in een felverlichte vitrine, wachtend op de slager met bebloed schort en een mes in zijn hand.

Koos maakt mooie associaties, maar je vraagt je vooral af of deze woorden echt uit de mond van een vijftienjarige puberjongen zouden komen, wat de geloofwaardigheid van het verhaal niet bevordert.

Hartstocht

Het derde verhaal getiteld ‘Hartstocht’ springt er qua verhaallijn en stijl uit. Dit verhaal beschrijft de menselijke kant van het lichaam vanuit de hartspier. Door de unieke plek van het hart in het menselijk lichaam is het een goede zet van Giphart om het hart als een alwetende verteller op te voeren. Hierdoor geeft het verhaal een bijzondere kijk op Raisha’s leven en het leven in het algemeen.

Dit unieke vertelperspectief is een van de belangrijkste scharnieren tussen de drie verhalen en een van de sterkste punten van de bundel. Een dode, een comapatiënt en een hart vertellen de lezer over het leven. Toch zijn deze bijzondere vertellers niet genoeg om de lezer in te pakken. De verhalen vloeien niet natuurlijk en de karakters lijken te bedacht. Maar soms zorgen de gekunstelde gebeurtenissen ook voor mooie elementen. Tenslotte is de bundel in een dag te verslinden. Al met al hebben de drie verhalen uit De Wake elk een mooi startpunt, de uitwerking is alleen wat minder.

In Mi have een droom zijn alle gedichten gebundeld die Nasr als Dichter des Vaderlands schreef, van het auditiegedicht ‘ik wou dat ik twee burgers was’ tot het onlangs verschenen ‘hier komt de poëzie’. Om de bundel wat op te vullen, zijn opiniestukken van Nasr toegevoegd, een dagboek over zijn ervaringen, en een cd waarop hij de gedichten voordraagt. De mogelijkheid Nasrs eigen vertolking van de gedichten te beluisteren is een zinvolle toevoeging; dit geldt veel minder voor de opiniestukken, die eerder het ritme van de poëzie onderbreken.

Vaderlandsliefde

Het is droevig maar onvermijdelijk dat de gewezen Dichter des Vaderlands vooral herinnerd zal worden om een enkel woord. In zijn lofrede op het kabinet Rutte I, getiteld ‘Mijn nieuwe vaderland’, verbasterde hij Tollens’ negentiende-eeuwse volkslied onder meer tot:

Ik eer mijn leiders hemelhoog
en ’t hoogst zit een fascist
die u en mij zolang gedoogt –    
zolang als hij beslist.

Zonder de discussie over ‘fascisme’ opnieuw te openen, valt op dat de oprechte woede van Nasrs woorden nog krachtig nagalmt, ook nu Rutte II de politieke troon bestijgt.

De strekking van ‘Mijn nieuwe vaderland’ past bij de rest van de gedichten. De dichter wil ondanks alles van Nederland houden: moedig zoekt hij een weg tussen de lege vaderlandsliefde van populistische politici en het sceptische antinationalisme van hun tegenstanders. In zijn ode aan Vermeer schrijft hij, ‘Wij zijn de eigenaars van licht’, en:

Laat ons met de allerlaatste
bonussen die wij nog hebben, die we uit de schaamteloze kieren
van onze ziel kunnen schrapen, onze doeken terughalen en zeggen:
dat is dus een brood. Dit is glas in lood. Zo voelt de schittering van water.

In de schoonheid van onze schilderkunst, haar nederige aandacht voor het aardse, voor licht en leegte, vindt Nasr een alternatief voor het platte molens–en–tulpen–nationalisme waarop programma’s als Ik hou van Holland gedijen.

Vurig pleidooi
Hoe sociaal bewogen Nasr ook is, we doen hem tekort wanneer we Mi have een droom enkel lezen als politiek commentaar. Zijn stem – soms statig en gedragen, dan weer spreektalig en direct – klinkt evengoed in de gedichten die hij schreef bij het sterven van collega-schrijvers als Gerrit Komrij, Harry Mulisch en Simon Vinkenoog. Ook het niet eerder gepubliceerde ‘Sebastiaans marteling’ maakt indruk: Nasr beschrijft de martelgang van Sint Sebastiaan met oog voor huiveringwekkende details, terwijl hij zorgvuldig het evenwicht behoudt tussen mystieke vervoering en religieuze waanzin.

Voor– en achterin Mi have een droom staan talloze negatieve reacties die op internet verschenen naar aanleiding van ‘Mijn nieuwe vaderland’. Ze variëren van nietszeggend – ‘die hele Ramsey Nasr is een contradictio in terminis’ – tot agressief en racistisch, en tonen een minder poëtische maar daarom niet minder reële kant van zijn ambtsperiode. Onbedoeld bewijzen ze het belang van Nasrs vurige pleidooi voor een nieuwe blik op Nederland én voor de (dicht)kunst zelf: ‘wij horen hier niet, maar ik heb wanhoop en papier. / waar niemand ooit nog thuiskomt, daar begint de poëzie.’