Op een van de eerste pagina’s laat Matt Greene zijn jonge hoofdpersoon met een verklaring komen voor dit beeld: ‘ik weet hoe het is om gestruisvogeld te worden, wat een beter woord is voor buitengesloten (omdat struisvogels niet kunnen vliegen, dus ze voelen zich vaak het buitenbeentje)’. Dat is precies de positie van de twaalfjarige Alex die een gecompliceerde hersenoperatie heeft ondergaan en bezig is de gevolgen daarvan in zijn dagelijkse bestaan in te passen. Een buitenbeentje – mikpunt van onvermijdelijke pesterijen van zijn leeftijdsgenoten ­– dat definitief de binnenwereld in zijn beschadigde hoofd heeft opgezocht en een heel boek lang zijn gedachtespinsels over ons zal uitstrooien.

Wijsneus
Alex is druk met de voorbereiding van een essay dat hem toegang moet verschaffen tot een prestigieuze vervolgopleiding. Hij vermengt zijn overpeinzingen regelmatig met een overzicht van grammaticale stijlvormen en andere wijsneuzerigheid – doorgaans tussen haakjes, dubbele haakjes of driedubbele haakjes – die in het begin een geestig effect opleveren maar gaandeweg behoorlijk hinderlijk worden. Zoals de ongemakkelijke stilte aan de eettafel, die hij beschrijft als een extra gast:

(Dat is een metafoor. Daarvan zal ik er waarschijnlijk wel meer gebruiken, want dat moet als je een hoog cijfer wilt halen voor je essay, en daar oefen ik voor want dat heb je nodig voor een beurs. Je moet ook echter zeggen in plaats van maar en daarenboven in plaats van bovendien en als het kan mensen dingen laten uitroepen en opmerken in plaats van gewoon zeggen.)

Seks en porno
Wat Alex echter het meest bezighoudt is de problematische relatie tussen zijn ouders. Hij is bang dat er een scheiding op de loer ligt en verdenkt z’n vader van vreemdgaan. Dat zorgt voor nog meer complicaties in zijn toch al drukke hoofd, waardoor hij als een achterdochtige detective op onderzoek uitgaat. Andere zaken waar Alex mee worstelt zijn het verliefde gevoel voor een excentriek schoolvriendinnetje, de verzorging en overleving van zijn hamsters en de ontdekking van seks en pornografie op internet. Die mateloos ingewikkelde wereld brengt hij onder in conclusies en opsommingen die vergeefs voorwenden enige helderheid te verschaffen.

Pornografie heeft al voor verschillende vakken zijn nut bewezen:
1. Biologie (lijkt me duidelijk)
2. Engels (je treft nogal wat grammaticale fouten aan, zoals tautologieën. In de titel Sletterig blondje zuigt en neukt vier mannenzwaarden in gangbang is bijvoorbeeld het woord ‘sletterig’ overbodig).
3. Wiskunde (zo nu en dan een harde (persoonlijk record tot nu toe 56,107 kubieke centimeter)).

Mark Haddon
Matt Greene weet van zijn eerste roman niet veel meer te maken dan een aaneenschakeling van anekdotische bespiegelingen van een opgroeiende jongen die door zijn hersenaandoening niet goed weet om te gaan met de steeds veranderende buitenwereld. De kwaal draagt bij aan de stilistische charme van het boek dat verder gewoon de ‘coming of age’ van een zoekende puber is – een weinig origineel uitgangspunt dat overigens sterke overeenkomsten vertoont met Mark Haddons Het wonderbaarlijke voorval met de hond in de nacht (2003).

Alex blijft rondcirkelen in zijn eigen pijnlijke hersenpan en komt nauwelijks tot een aannemelijke interactie met de mensen om hem heen. Dat maakt de lezer op den duur wat ongemakkelijk – en lichtelijk vermoeid – maar zie, dan komt Greene toch met een slotakkoord dat de zaak in een ander licht stelt: de afsluitende zakelijke briefwisseling onthult dat er iets is misgegaan met het essay dat Alex uiteindelijk moest schrijven. Een wending die alsnog verrast maar de ziel is dan al uit het boek gevlogen.

Eilanden spreken tot de verbeelding. We dromen van witte stranden met palmbomen en azuurblauw water, waar inheemse meisjes met bloemenkettingen ons cocktails aanreiken. We kijken massaal naar de Amerikaanse serie Lost, over een mysterieus eiland waar zwangerschap de dood betekent en ijsberen uit de jungle komen stormen. We denken aan het avontuur van het onbewoonde, afgelegen eiland – wat als je daar strandt en je moet zien te redden, zoals Robinson Crusoë? We stellen ons voor dat op eilanden nieuwe samenlevingen kunnen ontstaan die beter zijn dan wat we er op het vasteland van hebben gemaakt. We maken er spelprogramma’s over. Maar weinigen zullen zo naar eilanden hebben gekeken als Judith Schalansky.

Cartografie als kunst, het eiland als theater
Kan Schalansky, bekend van De lessen van mevrouw Lohmark, ergens over schrijven zonder er poëzie van te maken? In het voorwoord van De atlas van afgelegen eilanden. Vijftig eilanden waar ik nooit ben geweest en ook nooit zal komen beschrijft ze in een sierlijk font, zo groot dat je denkt dat je een kinderboek gaat lezen, hoe ze als Oost-Duits meisje door haar atlas bladerde, reizend met haar vinger door de landen waar ze niet kon komen. Ging het bij dit leunstoelreizen vooral om de fantasie hoe het elders zou zijn, later leerde Schalansky de kaarten zelf te waarderen. Het feit dat een kaart de werkelijkheid moet simplificeren, abstraheren en symboliseren, maakt cartografie in Schalansky’s ogen tot een kunst. De cartografie van een eiland vormt daarbij het perfecte meesterwerk, het weergeven van een plek die een wereld in zichzelf is.

Niet alleen de cartografie vergelijkt Schalansky met kunst, het eiland zelf ziet zij, door de natuurlijke afgrenzing en door de vreemde bezoekers die zij aantrekt, als ideale ’theatrale ruimte’, een plek die als vanzelf verhalen broedt. Of dat werkelijk voor alle afgelegen eilanden geldt is twijfelachtig, maar het geldt in elk geval voor de vijftig eilanden die Schalansky heeft uitgekozen voor haar atlas. Deze eilandverhalen zijn niet van het soort om rustig wat bij weg te mijmeren. Vaak staan de sensuele vormen van de eilanden, met hun baaien en lagunes, in schril contrast met gruwelen die hier zijn voorgevallen.

‘Het paradijs is een eiland, de hel ook’
De titel van Schalansky’s voorwoord geeft het al aan: ‘Het paradijs is een eiland, de hel ook’. Zo wordt op Tikopia, in wat vroeger de Stille Zuidzee werd genoemd, aan rigoreuze geboortebeperking gedaan, omdat het eiland te klein is meer dan haar 1200 inwoners te voeden. Het doden van baby’s of het plegen van zelfmoord om de hongerdood te voorkomen is hier niet uitzonderlijk. Op het inmiddels onbewoonde Schotse Saint Kilda is kindermoord nooit nodig geweest, maar dat maakt het eiland niet minder macaber. Hier stierf in een bepaalde periode maar liefst tweederde van alle pasgeborenen om onduidelijke redenen.

Het kan nog gruwelijker, zoals op Clipperton, waar begin twintigste eeuw na een uitbraak van scheurbuik alle mannen op de vuurtorenwachter na omkwamen, waarop de vuurtorenwachter de overgebleven vrouwen en kinderen begon te terroriseren, tot zij hem uiteindelijk de schedel insloegen.

Zulke verhalen, van kleine groepen kolonisten of schipbreukelingen die elkaar ombrengen, komen meer voor op de afgelegen eilanden. Elke keer weer is het shockerend om te horen hoe beperkte ruimte en beperkte middelen het wreedste in de mens naar boven halen. Lichtpuntje in de duisternis is het eiland Pukapuka, een paradijselijk uitziend atol, waar de inheemse bevolking op vrijzinnige manier met seksualiteit omgaat, ‘schaamteloos maar onschuldig’.

Geen catalogus, geen reisgids
Als je wat gaat googelen, zie je al snel dat ook Pukapuka’s geschiedenis niet geheel gespeend van ellende is, en dat Saint Kilda ook gelukkiger perioden heeft gekend. Schalansky heeft bij haar eilanden telkens een klein verhaal uitgekozen om een sfeer te schetsen, soms gaat ze vele eeuwen terug, soms enkele decennia. Ze had het ideaalbeeld van onbewoonde eilanden in stand kunnen houden, maar in plaats daarvan heeft ze de meest opzienbarende, de meest poëtische verhalen verteld, in zinnen waar je vaak zelf de verbanden tussen moet vinden.

Het maakt het lezen van haar Atlas van afgelegen eilanden tot een ontdekkingsreis, waarbij je je niet al te veel moet bekommeren om de grens tussen feit en fictie en niet moet verwachten dat je naïef mag wegdromen. Schalansky’s verzameling van vijftig eilanden is geen reisgids, geen catalogus waarin je mooie plaatjes kunt kijken. Het is een dichtbundel, in woord en in beeld.