Veel films weten de tand des tijds niet te doorstaan. The Wizard of Oz (uit 1939) lijkt echter nog steeds opvallend levend; met de bonte verzameling personages, de vreemde idyllische landschappen, de luchtige liedjes en het creatieve kleurgebruik. Kleur in fims was in die tijd een vrij nieuw fenomeen, en in The Wizard of Oz wordt er op een bijzondere manier mee omgegaan. De scènes in Kansas zijn in zwart-wit, terwijl de scènes in Oz in kleur worden weergegeven. De scène waarin Dorothy (Judy Garland) de deur opent naar het gekleurde magische rijk is nog steeds prachtig om te zien.

Restauratie

Voor deze dvd is de film grondig gerestaureerd. Dit hele proces wordt uitgelegd in een van de extra’s op de eerste schijf: ‘Prettier than ever: The restoration of Oz’. Technici leggen hierin uit hoe zij acht maanden lang te werk gingen. Daarbij worden technische termen erg handig in een apart blokje uitgelegd, zodat het makkelijk te volgen blijft. De film was zo verstoft, dat er hele nieuwe dingen gevonden werden. Zo bleek de Tin Man opeens een bout tussen zijn ogen te hebben, die niet eerder opgemerkt was. Ook het geluid is digitaal gerenoveerd.

Commentaar

Naast de technische extra staan er op de eerste schijf nog een aantal kleine bonussen. Alle bijrolspelers worden uitgelicht, waarbij zelfs het hondje Toto aan bod komt. Uiteraard mag een uitgebreid commentaar niet ontbreken. Ingeleid door regisseur Sidney Pollack leidt historicus en Oz-kenner John Fricke de kijker door de film heen. Daarbij wordt hij bijgestaan door oude opnames van de originele cast en crew en hun familieleden. John Fricke (hij schreef onder meer een boek over het vijftigjarig jubileum van de film) heeft een aangename stem, en hoewel zijn commentaar vaak als opgelezen overkomt, weet hij, in combinatie met zijn ‘medevertellers’, toch lang te boeien.

Schminck

De tweede schijf van deze dvd-uitgave staat vol met extra’s. Gastvrouw van de disc is actrice Angela Lansbury, hoewel overigens nergens duidelijk wordt waarom zij hiervoor is uitgekozen. In de documentaire ‘Making a Movie Classic’ is bijna een uur lang te genieten van allerlei anekdotes. Zo klaagden de acteurs constant over hun make-up en kostuum. Het pak van de leeuw woog bijvoorbeeld meer dan veertig kilo, en de oorspronkelijke Tin Man, Buddy Ebsen, moest de set verlaten omdat hij een ernstige allergische reactie kreeg op zijn schmink. Hij werd vervangen door Jack Haley (zijn zoon regisseerde deze documentaire).

Dronken Munchkins

Al sinds de film uitkwam, deden geruchten de ronde over dronken lilliputters (de Munchkins uit de film) op de set. In de making of-documentaire, samen met de special ‘Memories of Oz’, worden deze verhalen uitgelicht. Zo was er inderdaad een alcoholische lilliputter, die echter nooit dronken was op de set. De kinderen van Judy Garland blikken terug op enkele interviews met hun moeder over de film. Zij vertellen dat hun moeder graag ‘epische’ grappen vertelde, die vaak de bron werden van de geruchten.

Jitterbug

Ook staan er vijf outtakes op de dvd. Zo is er bijvoorbeeld de opname van het lied ‘The Jitterbug’, over een muggensteek waarvan de vier hoofdpersonen raar gaan dansen. Het voorbereiden van de scène kostte duizenden dollars en enkele weken, om uiteindelijk toch te worden geschrapt na een proefvoorstelling. Verder staan er onder andere nog talloze audiofiles op de schijf, enkele trailers en een uitgebreide fotogallerij.

De extra’s beginnen bovendien al op de hoes. Met een druk op de knop van het hoesje, zingen Dorothy en haar drie vrienden een stuk uit ‘We’re off to see the Wizard,’ waarbij ook nog lichtjes gaan branden in de hoofdstad van Oz, the Emerald City. Daarmee is deze uitgave een absolute must have. De meest geliefde film ooit heeft een waardige dvd.

Voor de liefhebbers: In de VS is ook een 3-disc versie uitgebracht. Op de extra schijf staan o.a. vijf verschillende oudere filmbewerkingen (uit de periode 1910-1933) van The Wizard of Oz en een extra documentaire over Oz-schrijver Frank L. Baum.

King Kong Production Diaries
(Michael Pellerin, 2005 • Universal)

Veel gekker moet het niet worden: deze 54 mini-documentaires over het maken van Peter Jacksons King Kong worden door studio Universal met evenveel poeha op dvd uitgebracht als betrof het een bona fide blockbuster, inclusief introductie van Jackson én een bonus-featurette van een klein kwartier. De echte Kong-fans hebben de filmpjes natuurlijk allemaal al op hun harde schijf staan en weten dus wat ze kunnen verwachten, maar voor niet-ingewijden nog even een korte toelichting. Tijdens het productieproces van King Kong besloten Jackson en zijn vaste dvd-producer Michael Pellerin een paar keer per week een zogenaamde production diary te uploaden naar fansite kongisking. Het bleek een gouden greep: de fans smulden van de soms verrassend diepgravende filmpjes, en het concept werd al gauw overgenomen door andere studio’s (zie onder meer Superman Returns en onze eigen Zwartboek). Het op dvd uitbrengen van de diaries, afzonderlijk van de film waarvoor ze promotie maken, ruikt aan de ene kant naar geldklopperij, maar aan de andere kant heb je ze op deze manier wel allemaal bij elkaar, in een superieure beeld- en geluidskwaliteit vergeleken met de originele QuickTimes van internet. En bovendien krijgen de dvd-makers van King Kong nu de mogelijkheid nóg dieper in te gaan op de materie dan voor de première mogelijk was. Het is, om kort te gaan, niets anders dan een win-winsituatie. (Melson Zwerver)

She Hate Me
(Spike Lee, 2005 • A-Film)

De films van Spike Lee zijn, zelfs als ze soms op het randje van de propaganda staan, vrijwel altijd fris, inspirerend en prikkelend. She Hate Me, de meest recente ‘Spike Lee Joint’, is echter een faliekante mislukking die niet in de buurt komt van zijn eerdere werk. Er komen louter clichés voorbij, de film zwengelt alle kanten op en het verhaal is een vreemde mix tussen een flauwe relatiekomedie en een typisch rechtbankdrama á la Grisham. John Henry Armstrong (Anthony Mackie) is onderdirecteur bij een succesvol concern dat medicijnen ontwikkelt. Als hij ontdekt dat er met een medicijn tegen aids geknoeid is, geeft hij zijn werkgevers via een anoniem telefoontje bij de toezichthouders aan. Hij komt op straat te staan en wordt met de nek aangekeken. Werkloos als hij is stemt hij in met het absurde en dubieuze voorstel van zijn lesbische ex-vriendin om voor 10.000 dollar een kind bij haar en haar vriendin te verwekken. Dezelfde procedure herhaalt zich bij nog een dozijn lesbiennes, die er elk verbazend veel plezier in hebben (in enkele achter elkaar gemonteerde scènes zien we ze dan ook stuk voor stuk klaarkomen). Ondertussen komt de maffia nog voorbij in de figuur van John Turturro (die de vader van een van de lesbiennes speelt en voortdurend The Godfather imiteert, ook al niet erg origineel) en mogen we genieten van de animaties van vrolijke ofwel uitgeputte spermacellen. Het geheel is een aftands en humorloos aftreksel dat van lesbiennes een karikatuur maakt en Spike Lee volstrekt onwaardig is. (Martijn Boven)

Eros
(Michaelangelo Antonioni, Steven Soderbergh, Kar-wai Wong, 2004 • Total Film)

Scène uit The Hand

Als een soort eerbetoon aan Antonioni organiseerden een paar producenten een project waarin twee jongere filmmakers ieder een korte film mochten maken, die samen met een korte film van de voormalige maestro als een drieluik vertoond werd. Het overkoepelende thema was erotiek. Zulke initiatieven worden zelden tot een goed einde gebracht, en zo verging het het drieluik Eros ook. Het is niet voor niets dat voor de dvd-uitgave Antonioni’s film vooraan in plaats van achteraan (zoals in de originele bioscoopversie) is geplaatst: de anticlimax zou anders te groot zijn. Nu is de beste van de drie films voor het laatst bewaard – een logische keuze. Antonioni bewijst met The Dangerous Thread of Things namelijk alleen maar hoe ver hij van zijn publiek verwijderd is: het is een volstrekt ontoegankelijk, hopeloos pretentieus werkje met lachwekkend slechte acteerprestaties. Soderbergh brengt het er met zijn dodelijk saaie Equilibrium niet beter vanaf: zijn aflevering is een formalistisch experiment met twee acteurs die de aandacht niet van een zwak scenario af kunnen lijden. Wong levert de beste film af: zijn The Hand is een schitterend vormgegeven, sensueel portret van de ingehouden romance van een luxe hoer (Li Gong) en haar kleermaker (Chen Chang). De diep melancholieke sfeer die de magistrale beelden van Christopher Doyle, Wongs fraaie vertelling en de overtuigende prestaties van de twee topacteurs in de hoofdrollen opwekken, maakt van The Hand de enige episode die de moeite waard is. De dvd bevat geen noemenswaardige extra’s. (Paul Caspers)

De Koerden zijn een volk zonder land. Ze wonen voornamelijk in bepaalde welonderscheiden gebieden in Irak, Iran en Turkije, die tezamen ook wel Koerdistan worden genoemd. Ze zijn etnisch met elkaar verwant en spreken dezelfde taal, maar bezitten geen eigen grondgebied en leven verspreid over de hele wereld (in Nederland wonen bijvoorbeeld ca. 400.000 Koerden). Vele Koerden streven naar een eigen onafhankelijke staat Koerdistan – om die reden worden ze door veel regeringen uit het Midden-Oosten gevaarlijk geacht.

Scène uit Vodka Lemon

Tot aan 1991 mochten de 12 miljoen Koerden die net als Yilmaz Güney in Turkije leefden hun eigen taal niet eens spreken en zich evenmin als Koerd profileren, deden ze dit wel dan was de kans groot dat ze in de gevangenis belanden. Ondertussen zijn de omstandigheden nauwelijks beter geworden. In Irak, het land van Hiner Saleem, is de situatie zo mogelijk nog erger. Zo werd tussen 1987 en 1989 een groot deel van de Koerdische bevolking met chemische wapens bestookt, waarbij velen omkwamen. Zowel Güney als Saleem verwijzen in hun films niet heel expliciet naar de situatie van de Koerden, maar op de achtergrond speelt het vooral in de films van Saleem een grote rol. De films zijn absoluut geen propaganda, maar geven de Koerden wel een stem.

Politiek

Vodka Lemon van Hiner Saleem begint met een absurd beeld. Een auto sleept een bad achter zich aan met daarin een bejaarde man met een mondharmonica. De bejaarde moet spelen op een begrafenis en brengt zijn melancholisch lied ten gehore. Deze openingsscène roept de prettig gestoorde wereld van Kusturica op. De energieke uitbundigheid die de films van Kusturica kenmerkt, heeft verder echter geen enkele plaats in deze film. De toon van Vodka Lemon is melancholisch, licht absurd en vooral ingetogen. Saleem heeft weinig nodig om de wereld van een Koerdisch dorpje in Armenië op te roepen. Hij schetst een droogkomisch portret van een aantal personages die proberen te overleven. Geld is er niet en de kans op werk is nihil. Wie de kans krijgt, vertrekt. Het dorp is een gevangenis waarin de grootste bedreiging het nietsdoen en de verveling is.

Volgens Saleem moet Vodka Lemon beschouwd worden als een politieke film. Hij stelt dit in Vodka on Ice: the making of Vodka Lemon dat als extra aan de dvd is toegevoegd:

Voor een burger uit een democratische land is het onbegrijpelijk maar het woord ‘Koerd’ is op zichzelf al politiek. Als je Koerd bent is alles politiek. Zingen is politiek. Je moedertaal spreken is politiek. Ja, het is een politieke film in de betekenis die de oude Grieken aan politiek gaven.

Op zeventienjarige leeftijd ontvluchtte Hiner Saleem zijn geboorteland Irak en sindsdien strijdt hij voor de rechten van het Koerdische volk. Vanaf 1997 doet hij dat voornamelijk met films. Vodka Lemon, zijn derde film, maakte hij in Armenië waar ook een kleine minderheid aan Koerden woont.

Scène uit Vodka Lemon

Met vrij primitieve middelen en een kleine cast van amateur-acteurs filmde Saleem Vodka Lemon op locatie. Hij begon in de diepe winter in een klein dorpje dat door de hevige sneeuwval volledig geïsoleerd werd van de rest van de wereld. En hij eindige in de lente, het seizoen waarin hetzelfde dorpje overspoelt werd door modder en regen. Geen ideale omstandigheden voor het maken van een film. Desondanks speelde hij het klaar, voor een groot deel dankzij het achteraf gelukkige feit dat de scènes uit Vodka Lemon chronologisch werden opgenomen. Deze volstrekt ongebruikelijk procedure zorgde ervoor dat alles logisch op elkaar aansloot en dat de grote weersveranderingen nauwelijks een probleem vormden.

Controversieel

Voor Yilmaz Güney, die minstens twaalf jaar van zijn leven doorbracht in Turkse gevangenissen, was zijn Koerdische achtergrond van minder groot belang als bij Hiner Saleem. Hij streed met zijn films tegen het onrecht tegen alle Turken of ze nou Koerd waren of niet. Güney was in Turkije een uiterst populaire acteur die in zijn hoogtijdagen in wel twintig films per jaar zijn opwachting maakte. Rond de jaren zestig begon hij een verassende en gevaarlijke carrière als politiek geëngageerde filmmaker. Zijn films waren zo controversieel dat het volstrekt verboden was om over hem te schrijven of te spreken. Vandaar dat hij vrijwel onbekend was tot aan 1982, toen hij opeens wereldfaam verwierf doordat zijn film Yol in Cannes een gouden palm won. Vlak daarvoor was hij uit de gevangenis ontsnapt waarin hij al een tijdje verbleef vanwege de vermeende moord op een rechter (het schijnt dat zijn neef de echte dader was). In Frankrijk begint hij in 1983 vervolgens met het filmen van Duvar, hetgeen zijn laatste film zou worden omdat hij in 1984 overleed.

Scène uit Duvar

Zoals in veel films van Güney staat in Duvar een gevangenis centraal. In deze gevangenis in Ankara is een gemêleerd gezelschap van politieke en criminele gevangen bij elkaar gepropt. Er zijn in feite drie afdelingen: kinderen, mannen, vrouwen. In Duvar komt vooral de kinderafdeling aan bod. Er worden verschillende personages gevolgd, zoals een jongen die seksueel misbruikt wordt en daar geen aangifte van durft te doen of een bewaker die te grootmoedig is om nog binnen het systeem te kunnen passen en zodoende ontslagen wordt. De vele misstanden (misbruik, verkrachtingen, oeverloos geweld, vernederingen, etc.) worden op een fijnzinnige, maar niet mis te verstane wijze in beeld gebracht. Ook het cynische spel dat de bewakers en de gevangenisleiding met de gevangenen spelen wordt onmiskenbaar duidelijk gemaakt. De meest krachtige scène in dit verband is een trouwpartij die georganiseerd wordt met hulp van de gevangenisleiding. Al snel blijkt waarom men de aanstaanden zo ter wille is: in plaats van geluk vindt het bruidspaar de dood.

Jammer genoeg zijn aan Duvar geen extra’s toegevoegd, wat het voor de kijker lastig maakt om de relatief onbekende Güney goed te plaatsen. Het was veruit te prefereren geweest als er een documentaire was opgenomen over de positie van de Koerden in Turkije, het Turkse gevangeniswezen en de veelzijdige carrière van Yilmaz Güney.

Vodka Lemon
Hiner Saleem, 2003 (Moskwood)

Duvar (De Muur)
Yilmaz Güney, 1983 (Total Film)

Eddie Izzard

De opzet van The Aristocrats is gemakkelijk te omschrijven: honderd komieken (waaronder Gilbert Gottfried, Drew Carey, Billy Connoly en Robin Williams) vertellen hun versie van een mop die stamt uit de hoogtijdagen van de Amerikaanse vaudeville. Zo gezegd lijkt het een concept dat onmogelijk kan werken, het tegendeel is echter waar. De crux is namelijk dat de mop, getiteld ‘Aristocrats’, een inside joke is die de stand-up comedians aan elkaar vertellen en niet hun publiek. De mop zelf is even flauw als ingenieus. Hij bestaat uit een paar vaste ingrediënten die altijd terugkeren; voor de rest is het variëren op een thema. Dit geschiedt op dezelfde wijze als jazzmuzikanten die een jazz-standard vertolken. Het gaat dan niet meer om een specifiek nummer maar om de muzikant. Juist hierdoor krijgt de kijker een unieke kans om allerlei komieken met elkaar te vergelijken.

Al snel wordt trouwens duidelijk waarom ze deze mop voor hun publiek verborgen houden. Elke denkbare (en ondenkbare) vorm van seksuele perversiteit wordt op groteske wijze verwoord. De Sade zelf zou nog een puntje kunnen zuigen aan de manier waarop sodomie, necrofilie, incest, bestialiteit en sado-masochisme aaneengeregen worden door komieken die elkaar proberen te overtreffen.

Niet eenvoudig

Dit soort humor werkt polariserend: je lacht erom of niet (en als je erom lacht, lach je hard). Het is dan ook niet verwonderlijk dat AMC Theaters, de op één na grootste bioscoopketen in Amerika, heeft geweigerd de film te vertonen. Als je echter over de perverse drempel stapt, blijkt dat de film niet alleen ontzettend grappig is maar dat er tegelijkertijd een analyse van humor gegeven wordt. Een proces dat doorgaans de dood van de mop betekent – op het moment dat je de clou uitlegt vermoord je immers de grap. De oplettende kijker zal daarom al snel doorhebben dat het geen eenvoudige opsomming is van allerlei ranzigheden, maar een humoristisch kijkje in de keuken van de clown.

Regisseur Paul Provenza & Penn Jillette

Een clown die in zijn element is, want de komieken zijn hier op hun best. We zien ze achter de coulissen, in het café of in een hotelkamer, waar ze – niet gehinderd door ook maar enige vorm van censuur – hun beste ten gehore geven. Dat levert verrassende momenten op. Vooral Bob Saget (jawel, die helemaal niet grappige presentator van America’s Funniest Home Video’s) verbaast doordat hij niet alleen wel degelijk grappig kan zijn, maar ook nog eens de meest extreme van alle variaties weet te vertellen. De vrouwen komen er een beetje bekaaid af maar dat komt mede doordat ze een minderheid uitmaken van de stand-up comedians. Dat neemt niet weg dat hun bijdrage zeker niet onderdoet voor de heren. Met name Whoopy Goldberg blinkt uit met haar variaties op een voorhuidje. Toegegeven, niet al het materiaal is even grappig en Eric Idle had beter thuis kunnen blijven. Anderhalf uur is ook iets te lang, hoewel er komieken genoemd worden die in staat waren de mop tot tweeëneenhalf uur te rekken.