De gruwelijkheden van Auschwitz zijn bekend: meer dan een miljoen mensen zijn er op industriële wijze vermoord. Auschwitz staat sindsdien symbool voor het absolute kwaad in de mens, maar ook voor de onwaarschijnlijke weerbaarheid van diezelfde mens. Minder bekend is dat er in Auschwitz een familiekamp was, speciaal ingericht om de eventuele inspecteurs van het Rode Kruis om de tuin te leiden. In dit kamp stond een kinderbarak: blok 31.

Verbeelding en hoop
Blok 31 is officieel een kinderopvang voor een selecte groep gevangenen, maar doet clandistien dienst als school. Dita is de geheime bibliothecaresse van de school. De in Praag geboren veertienjarige wordt in december 1943 samen met haar ouders via Theresienstadt naar Auschwitz vervoerd. Daar ontfermt ze zich over de acht beduimelde boeken die het kamp zijn binnengesmokkeld.

Mochten de boeken ontdekt worden, dan zal Dita direct naar de gaskamer worden gestuurd. Waarom neemt ze dan elke dag weer dat enorme risico, alleen maar om wat boeken? Het antwoord: verbeelding. In de verbeelding kunnen de gevangenen zichzelf verliezen, maar bovenal: de verbeelding geeft hoop. En zonder hoop overleef je niet één dag in Auschwitz.

Het blijft vooral buitenkant
Lezen is een paradoxale bezigheid. Van de ene kant verlies je de werkelijkheid uit het oog, je vergeet de situatie waarin je je bevindt. Aan de andere kant zorgt lezen ervoor dat je de werkelijkheid het hoofd kunt bieden. Dat is wat goede boeken doen, ze werken twee kanten op. Dat is met dit boek helaas niet het geval. Het weet te weinig te raken en blijft daardoor op z’n meest een onderhoudende tijdsbesteding. Je leest over de meest gruwelijke dingen: de kou, de constante honger, de selecties, de gaskamer, de mensonterende leefomstandigheden. En toch komt het niet echt binnen; de modder, het bloed, ze blijven niet aan je plakken. Waar de boeken van andere Auschwitz-overlevers als Primo Levi en Imre Kertész je door elkaar schudden en de adem benemen, blijft dit in deze roman uit. Het blijft te veel buitenkant.

Dat deze roman niet echt beklijft, heeft een aantal redenen. Zo blijven de beschrijvingen vaak steken in clichés: het kamp is onmenselijk, de kou snijdend, de stank ondraaglijk. Daarnaast is Dita als personage niet uitgewerkt, ze heeft geen diepere gedachten. Ze is verdrietig als haar vader overlijdt, ze griezelt van de macabere kamparts Josef Mengele en ze verlangt naar huis. Wie niet? Een nieuwe kijk op de grootste moordmachine van de nazi’s biedt het boek hiermee niet.

Eindelijk doet het pijn
In juli 1944 wordt het familiekamp gesloten. Het Rode Kruis heeft Theresienstadt geïnspecteerd en als een prima opvang voor joden bevonden. Auschwitz zal dan ook wel een modelkamp zijn, is de gedachte. Dita en haar moeder worden in het voorjaar van 1945, met een korte tussenstop in Neuengamme, naar Bergen-Belsen getransporteerd. Daar wachten ze het einde van de oorlog af.

Het front komt steeds dichterbij, de ineenstorting van het Derde Rijk is aanstaande. Het water is afgesloten en er wordt geen voedsel meer uitgedeeld. Cholera en tyfus grijpen om zich heen, lijken worden niet meer begraven en de levenden creperen in hun bed of kijken apathisch voor zich uit. Hoe cru het ook mag klinken; eindelijk weet Iturbe de lezer te raken, eindelijk ruik je de stank, eindelijk voel je de pijn. Dit hoofdstuk is het beste uit het boek.

Bijna niemand komt nog in beweging. Velen zullen nooit meer een stap verzetten. Sommigen proberen het nog, maar hun dunne benen houden het niet en midden tussen de uitwerpselen zakken ze in elkaar. Anderen vallen neer op een lijk. Het is bijna niet meer te zien wie dood is en wie nog leeft.

Een paar dagen na de bevrijding van Bergen-Belsen overlijdt Dita’s moeder alsnog. De oorlog is voorbij en Dita keert terug naar Praag. Alleen.

Dat Lenz een meesterverteller is, heeft de inmiddels 87-jarige schrijver wel bewezen met zijn grote oeuvre en nog steeds niet aflatende productiviteit. Hij beheerst de zogenaamde kleinschrijverij als geen ander: eenvoudige personages in alledaagse omstandigheden staan tegelijk model voor het grote verhaal, de brede menselijke beweging in tijd en omgeving. De wijze waarop hij in Soldatenland (1985) de geschiedenis van een voormalig exercitieterrein verbindt aan een rauwe Noord-Duitse familierelatie is – ook nog in deze tijd – van grote klasse.

Messenwerper
In Bureau Gevonden Voorwerpen krijgt de 24-jarige Henry Neff op voorspraak van zijn oom een baantje op de afdeling voor verloren en gevonden spullen van de Duitse spoorwegen. Hij voelt zich er direct thuis en geniet van de uiteenlopende contacten met klanten: zij die hebben verloren en zij die hebben gevonden. Tot verrassing van zijn omgeving koestert hij geen enkele ambitie om hogerop te komen, hij is tevreden op dit ‘zijspoor’ waar de mogelijkheid tot promotie ten ene male afwezig is.

Neff verbaast zich erover wat mensen allemaal in de trein achterlaten. Hij krijgt te maken met de meest eigenaardige types, zoals een messenwerper die zijn messen is kwijtgeraakt en bij teruggave eerst moet bewijzen dat ze daadwerkelijk zijn eigendom zijn. Vooral is het zaak de gevonden bagage grondig te onderzoeken om eventueel zelf de eigenaar op te kunnen sporen.

Ouderwetse bureaucratie
Er is iets vreemds met dit boek. Geschreven in 2003 en vertaald in 2013 probeert het hardnekkig aansluiting te vinden bij de huidige tijd maar bereikt slechts een omgekeerd effect. Essentieel voor een roman is juist de indruk die ervoor zorgt dat de lezer na een aantal bladzijden in het goede timeframe zit en zich ongestoord kan laten meevoeren in het verhaal. Dat wringt in deze geschiedenis. Allereerst komt dat door het onderwerp: de afdeling ademt een sfeer van ouderwetse bureaucratie, met veel in te vullen formulieren, een chef in een glazen kantoor en een houten lessenaar waar men zich dient te melden. En geen computer te vinden.

Dan de omgangsvormen van de personages: iedereen spreekt elkaar aan met u. Dat is natuurlijk de vertaalde Duitse beleefdheidsvorm maar in een hedendaagse roman waar diverse leeftijden figureren is het een geforceerde formaliteit die de lezer doorlopend op het verkeerde been zet. Bijvoorbeeld als Henry zijn aantrekkelijke collega Paula – waar hij heimelijk verliefd op is – mee naar huis troont en zij het appartement bewondert met de opmerking: ‘Gezellig hebt u het hier’.

Frits van Egters
Toch weet Lenz nog wat actualiteit in te voegen die deze roman de moeite waard maakt. Er is sprake van een intimiderende motorbende die regelmatig Neffs buurt terroriseert, een bezoekende professor uit een Russisch achterland krijgt te maken met onvervalste vreemdelingenhaat en de spoorwegen moeten opboksen tegen een bezuinigingsoperatie waarbij duizenden banen zullen gaan sneuvelen. Ondertussen wordt Henry Neff steeds meer bevestigd in zijn zekere positie op het bureau Gevonden Voorwerpen.

De vormelijke taal en tijdgebonden stijl van Siegfried Lenz zorgen voor een verwarring die een objectieve beleving van deze roman danig in de weg staat. Enerzijds verkeren we in de bedompte wereld van Frits van Egters uit Reves De Avonden. Aan de andere kant lijkt het alsof we verzeild zijn geraakt in een nagekomen deel van Voskuils Het Bureau. Zou het kunnen zijn dat de oude meester de hedendaagsheid begint te verliezen?