Kleine Memed groeit op in een dorpje in het oosten van Turkije. De mensen zijn er arm, net als de grond. Memeds dorpje wordt samen met vier anderen door Abdi Agha geregeerd, een meedogenloos schurkachtig heerser. Samen met zijn verloofde Hatçe bezoekt hij op een dag een nabijgelegen stadje en dan ontkiemt het plan: hij wil weg uit het dorp, naar de stad – naar Istanbul misschien wel!

Wanneer Memed per ongeluk Abdi Agha verwondt en diens neef doodschiet, moet hij vluchten. Hij wordt een rover en komt in de schimmige wereld der bandieten. Memed is een natuurlijk leider, maar zijn nieuwe leefwereld is hard en hij moet zichzelf telkens weer bewijzen. Hij keert nog vaak terug naar zijn dorp om Abdi Agha te vinden en te vermoorden, en om Hatçe (beschuldigd voor de moord op de neef) uit de gevangenis te krijgen.

Soepel en vloeiend

Het kost Kemal weinig moeite zijn lezers het verhaal in te trekken: zijn taal is beeldend en krachtig. Vooral in landschapsbeschrijvingen is hij bedreven, neem deze passage:

De blauwdistel gedijt op slechte, dorre grond als de beste. Grond zo wit als witte kaas. Grond waarop geen gras wil groeien, geen boom, zelfs geen wilde vijg. Op zulke grond tiert de blauwdistel welig en woekert lustig door.

Er zit iets naïefs, iets simpels in Kemals taal – waarmee hij aansluiting zoekt (en vindt) bij zijn eenvoudige boerenpersonages. Er is ook een sterk ritme in deze stukken, dankzij of misschien ondanks de simpele taal. Margreet Dorleijn, die eerder onder meer romans van bijvoorbeeld Orhan Pamuk, Oğuz Atay en Halid Ziya Uşaklıgil uitstekend vertaalde, is ook hier weer in topvorm en weet soepel en vloeiend Nederlands te creëren.

Oppervlakkig

Problematischer is echter het verhaal. In de tocht, ja, haast de queeste van Memed om zijn eer te herstellen en het recht te doen gelden verlies je al snel je interesse. Memed is een eervolle jongen, waardoor hij de vele gelegenheden die zich voordoen om Abdi Agha onschadelijk te maken, uit te schakelen zelfs, niet benut. Liever doodt Memed niet. Dat hij liever niet over één nacht ijs gaat, is prima, maar zo gaat het verhaal wel erg lang door.

Kleine Memed hobbelt dan door van schietpartij naar schietpartij – de kogels vliegen niet alleen de personages, maar ook de lezer om te oren. Wanneer Memed dierbaren verliest, doet het hem dat lange tijd niks; wanneer hij dan over hun dood nadenkt, is het alsnog maar kort en van weinig waarde. Het landschap van de roman verandert er niet essentieel door.

Over de gehele breedte zijn de personages emotioneel nogal vlak en beperkt. Abdi Agha is een soort stripslechterik: altijd boos, altijd kwaadaardig, zonder een greintje sympathie. Ook andere personages worden door één emotie gedreven. Ze zijn eendimensionaal.

Beter verteld

Kleine Memed werkt waarschijnlijk het beste als een verteld verhaal, als orale literatuur. Dan biedt de zoveelste schietpartij houvast, dan wordt de zwart-witte karakterisering een manier om personages uit elkaar te houden. Op papier is het verteltempo echter te laag en de roman te lang.

Wit geld bestaat uit twee delen en acht verhalen, en dat die twee delen niet geheel op elkaar aansluiten, is hem vergeven. Het eerste deel, ‘Alles moet weg’, bevat de op de flaptekst beloofde ’tragikomische verhalen over mensen die streven – en meestal falen’. De mensen die de verhalen bevolken lijken, zoals zo vaak in korte verhalen, verdwaald te zijn in hun leven.

Een beetje sneu

Zoals bijvoorbeeld belastinginspecteur Leo Daamen uit het titelverhaal. Hij stuit op een fraudezaak die hij volgens de regels aan zijn meerderen moet overlaten, maar in plaats daarvan gaat hij zelf op pad. Hij reist zijn vermoedens achterna naar George Town, waar de lezer al snel bemerkt dat Daamen van het kastje naar de muur wordt gestuurd zonder ooit dichter bij de kern van de zaak te komen. Een beetje sneu, maar daar is hij zich zelf gelukkig niet van bewust.

Of Seth, die in ‘De figurant’ zo’n nondescripte persoonlijkheid heeft dat hij besluit om letterlijk een figurant te worden. Bernlef beschrijft zijn leven in de onopgesmukte stijl die zo kenmerkend voor hem is. Seth wilde zelden iets. Voor zijn verjaardag had hij nooit specifieke wensen, zodat hij vaak cadeaus kreeg die hem nutteloos toeschenen, zoals een paar rolschaatsen of felgekleurde metalen autootjes om mee te spelen. Spelen deed hij nauwelijks.

Passie voor jazz

Het tweede deel, ‘His masters voice’, bevat twee oorlogsverhalen. In ‘Onvervalste jazz’ komt Bernlef terug bij een van zijn grote liefdes: de jazz, die tijdens de Tweede Wereldoorlog tot een vriendschap leidt tussen een Nederlandse jongeman en een Duitse soldaat.

Bernlef, zelf ook jazzmuzikant en fervent liefhebber van het genre, schreef er een groot aantal verhalen en essays over. Hij zag veel overeenkomsten tussen literatuur en muziek. Beiden moeten schijnbaar moeiteloos zijn, vond hij. Hoewel zowel literatuur als jazz gecomponeerd zijn, mag dat niet teveel doorklinken. Aan die regel houdt hij zich strikt. Eenieder in Wit geld zou je buurman kunnen zijn. Aan Bernlefs lijf geen polonaise, in zijn verhalen geen bizarre ontdekkingen of fantastische vertelsels. Geen grote verrassing dus, deze bundel, maar een ouderwets lekker weglezende Bernlef.

Laura wil verdwijnen, onzichtbaar worden. De roes van het vasten laat de jonge vrouw haar familieproblemen vergeten. Steeds minder gaat ze eten, totdat er niks meer van de negentienjarige overblijft. Zal een ziekenhuisopname de laatste uitweg zijn om haar te redden?De Vigan beschrijft humoristische, maar realistische taferelen over de psychiatrische afdeling waar Laura verblijft. Een verscheidenheid aan personages passeert de revue:

Op een afdeling eetstoornissen zitten dikke, magere en ondervoede mensen, mensen met een ontregelde buik, met een gevoelge darm, diabetici. Mensen-die-te-veel-eten, mensen-die-te-veel-spugen, mensen-die-niet-meer-kunnen-slikken. Aan het eind van de gang kunnen rokers en eenzame zielen in de koffiekamer terecht. Er wordt gebabbeld, vergeleken, er is verbazing. Ze luisteren scherp of ze de hakken al horen van de hoofdzuster die streng kijkt als er te lang wordt gepraat. Dat is vermoeiend. Dat kost calorieën. Sigaretten ook.

Minder realistisch lijkt de plotselinge ommezwaai die Laura maakt. Ze lijkt zich van de ene op andere dag over te geven aan haar nieuwe dieet; ze sluit zonder protest elke avond zelf haar sondevoeding aan. De Franse schrijfster besteedt weinig woorden aan de strijd tegen de eetstoornis. ‘Ze is gaan legen. Voor het eerst sinds weken komen er tranen uit haar lichaam van steen, dat uitgeputte lichaam dat zich zojuist gewonnen heeft gegeven.’

Wonderdokter?

De vriendelijke, charmante dokter Brunel speelt een rol in haar snelle genezingsproces. Geregeld komt hij langs de eenpersoonskamer van Laura om het over haar groeicurve te hebben. Laura lijkt enkel voor hem aan te komen. Zijn verhalen over het leven imponeren haar. Wellicht is dat de reden Laura’s ommezwaai.

Laura denkt en analyseert veel. Dit wordt vooral duidelijk door het perspectief dat De Vigan kiest voor haar roman. Alles wordt verteld vanuit de ik-figuur en in haar gedachten komt geen enkele keer de directe rede voor. Gebabbel van andere patiënten wordt weergegeven in apart geplaatste tekst, zonder dat Laura deze monologen doorbreekt. Het gekozen perspectief benadrukt de isolatie waarin Laura zich bevindt. Waar ze voorheen het liefst zou verdwijnen, staat de negentienjarige nu op de voorgrond. De Vigan verwerkt deze tegenstelling knap in haar roman. 

Dagen zonder honger is een van de weinige romans over eetstoornissen die niet alleen over afvallen, dik voelen en calorieën gaat. Wat dat betreft is de roman een toevoeging. De Vigan had alleen wat meer woorden mogen geven aan de strijd tegen de eetstoornis. Laura is gaan eten, maar is ze daarmee ook beter? De achterliggende oorzaken, haar familieproblemen, blijven onaangeroerd. Het bezoekje aan het ziekenhuis is dan eerder een tijdelijke uitweg in plaats van een grondige oplossing voor de ‘dagen zonder honger’.