Overigens betreft het hier een reprise van een productie die al eerder in Amsterdam was te zien. Met succes, want DNO krijgt de OPER! AWARD als ‘Best Opera Company’. De jury daarvan prijst de combinatie van ‘uitstekende selectie van zelden uitgevoerde opera’s, klassiekers én impactvolle wereldpremières’.

Mystiek en magie

Thomas Oliemans © Bart Grietens

Niet dat alles nu een-op-een hetzelfde is. Dat is nooit het geval. Maar er staat in deze regie wel een uitgangspunt centraal. Het is een begrip dat in Odeon, een uitgave van DNO (nr. 132/2023) wordt genoemd, en waarop je ogen blijven rusten: een ‘mystieke wereld’. In de betekenis van een verbinding tussen hemel en aarde, tussen de Koningin van de Nacht (Rainelle Krause), een bejaarde met een stok en soms in een rolstoel, en Sarastro (Anthony Robin Schneider, die Christof Fischesser vervangt). Hij is de opperpriester in de tempel van Isis en Osiris. De Koningin schenkt als symbool voor die verbinding instrumenten aan prins Tamino (Mingjie Lei) en Papagena (Laetitia Gerards), de vrouw van vogelvanger Papageno (Thomas Oliemans): een toverfluit en een magisch klokkenspel, dat op een gegeven moment wordt vervangen door een stel lege flessen die worden bespeeld met twee preien. Leuke accenten die het verhaal lucht geven.

Mystiek en liefde

Dat gezeul met een keukentrap door Papageno zou je ook kunnen ervaren als geestig, hoewel de bedoeling daarvan onduidelijk is. Maar mogelijkerwijs kan het worden opgevat als een verwijzing naar de verbinding tussen hemel en aarde. Net zoals bij de twee priesters (Mark Kurmanbayev en Marcel Reijans) die tegen het eind van de opvoering een klein stukje omhoogklimmen in twee stellages op het toneel (een decor van Michael Levine). Tegen het eind wordt het toneellicht (een design van Jean Kalman) weldadig warm: de liefde heeft overwonnen.

Over liefde en mystiek gesproken: in het gedeelte voor de pauze is het onbetwiste hoogtepunt de aria Bei Männern, welche Liebe fühlen: ‘Mann und Weib, und Weib und Mann, Reichen an die Gottheit an’. Een ingetogen gezongen en begeleid duet tussen Papageno en een van de andere stersolisten van deze opvoering: Ying Fang, een Chinese sopraan met een prachtige stem. Zij was al eerder te gast bij DNO.
Je zou hen een applausje gunnen, maar dat blijft uit – je zou zeggen gelukkig eigenlijk – in de veelal doodstille zaal. Daar geeft de vaart die dirigent Riccardo Minasi erin houdt ook weinig ruimte voor. Pas bij de opkomst van invaller Anthony Robin Schneider, direct na de pauze, klinkt het eerste applaus. Hij verandert even van opperpriester in dictator. Het applaus is terecht, want zo’n invaller is om je handen dicht te knijpen. Deze Oostenrijks-Nieuw-Zeelandse bas zong de rol eerder bij de Houston Grand Opera en in de Semperoper Dresden.

Orkest, solisten, podium en zaal

Minasi dirigeert het Nederlands Kamerorkest en het Koor van DNO (ingestudeerd door Edward Ananian-Cooper). Opvallend zijn de oude instrumenten die sommige blazers bespelen en die het geheel een rijke, warme klank geven. Die keuze is kenmerkend voor Minasi, chef-dirigent van het Mozarteumorchester Salzburg. Hij is in het orkest van Jordi Savall gepokt en gemazeld in de historisch geïnformeerde uitvoeringspraktijk, wat ook doorklinkt in de contrastrijke tempi en gekozen articulaties. Ook hij was eerder te gast bij DNO.

Het orkest zit in een wat verhoogde orkestbak, zodat er interactie kan ontstaan met wat er op het podium gebeurt. En wat de solisten betreft zelfs met de zaal, wat hilarische momenten oplevert als hele rijen mensen moeten opstaan omdat de cast ervoor langs wil lopen.

Een mooie toevoeging vormen de links en rechts naast het podium aanwezige cabines waarin live respectievelijk een projectie op het achterdoek wordt vormgegeven en een soundscape wordt gerealiseerd. Geniet, kijk en luister en vergeet en vergeef de regisseur die ene dubbelzinnige scène die een beetje uit de toon valt binnen een meer dan geslaagde opvoering.

Het is lastig dat de man van Genowefa (Chris Nietvelt) almaar niet terugkeert van het slagveld van de Eerste Wereldoorlog, want ze is zwanger en bovendien hunkert haar lichaam naar liefde. Maar voor het overige lijkt er weinig mis in het fictieve Poolse dorp Oer, de dato 1917. Er is een kasteel waarin de – licht godsdienstwaanzinnige – landheer Popielski (Gijs Scholten van Aschat) resideert; hij vertegenwoordigt de elite. Genowefa runt de molen en staat voor de middenstand. Bij prostituee Aartje (Laura de Geest) komen de brave huisvaders aan hun trekken. Het is allemaal niet ideaal, maar wel duidelijk.

Zo begint Oer en andere tijden, naar het boek van Olga Tokarczuk, winnaar van de Nobelprijs voor literatuur in 2018. De vertelling doet denken aan De jaren van Annie Ernaux, eerder naar een toneelvoorstelling vertaald door regisseur Eline Arbo. Maar waar Ernaux de loop van de geschiedenis verknoopt met één biografische levensloop, voert Tokarczuk die van de bewoners van een heel dorp op. Hoe vergaat het die bewoners in de loop van de twintigste eeuw?

Spektakel

Regisseur Cassier maakt van Tokarczuk’s vertelling met het ITA Ensemble en Hotel Modern een overdonderend visueel spektakel. Bepalend daarin is de inbreng van Hotel Modern. Dit gezelschap heeft zijn sporen verdiend met het live bouwen van poppenhuis-achtige maquettes vol mensjes en diertjes die met behulp van camera’s en levensgrote projecties verworden tot achter- en voorgronden. In Oer en andere tijden schept Hotel Modern er in verschillende groottes en in diverse lagen een soort levensgrote kijkdozen mee die de acteurs houvast bieden om de feitelijke vertelling vorm te geven.

Het resultaat is een caleidoscopisch geheel van steeds veranderende perspectieven; hier en daar klein, wanneer een baby wordt geboren, of als een stel verliefden gaat wandelen. Dan weer groot, als een huis wordt gebouwd, of als het dorp uitgroeit tot een stad. Voeg hieraan geluiden en geuren toe, en er ontstaat een ervaring waarin de zintuigen van de toeschouwers uitdrukkelijk worden geprikkeld.

Vooruitgang

Zolang de machtsverhoudingen in het dorp Oer duidelijk zijn, kabbelt het leven voort. Genowefa en haar Pawel krijgen kinderen. Prostituee Aartje ook, maar haar leven is minder evenwichtig. Landheer Popielski leidt zijn comfortabele leven. Totdat de crisis uitbreekt, er opnieuw een wrede oorlog volgt, en inwoners de dorpsgrens overschrijden en de uitgestippelde paden verlaten.

In de onderstroom bevraagt Oer en andere tijden of ‘de vooruitgang’ wel zo heilzaam is. Wie uit de vertrouwde gemeenschap stapt, gaat een discutabel avontuur aan. Zonder nou te beweren dat vroeger alles beter was, maakt de run op alles wat groter en duurder is de bewoners van Oer niet per se gelukkiger.

Handschrift

In alles in Oer en andere tijden herkennen we het ‘handschrift’ van Guy Cassiers. Vorig seizoen regisseerde hij bij ITA Ensemble het familie-epos Lehman Trilogy, over de puissant rijke Amerikaanse bankiersfamilie die aan de wieg stond van de bankencrisis van 2008. In zijn werk vormt echter niet alleen het vertellen van familieverhalen een rode draad, maar ook het overdonderende gebruik van video, van camera’s, van projecties. Cassiers paste die manier van vertellen bijvoorbeeld al toe in zijn legendarische Proust-vierluik bij – voorheen – het Ro Theater.

Cassiers schuift zijn acteurs veelal één voor één naar voren om hun verhaal te doen. Met Chris Nietvelt, Gijs Scholten van Aschat, Eelco Smits, Janni Goslinga, Daniël Kolf, Minne Koole, Ilke Paddenburg, Maarten Heijmans, ‘Ntianu Stuger en Frieda Pittoors heeft Cassiers een ijzersterke cast tot zijn beschikking. In het halfduister tussen de te filmen maquettes zijn Pauline Kalker, Arlène Hoornweg en Herman Helle van Hotel Modern te herkennen.

Parallel

Jammer is dat Cassiers’ vertelvorm ertoe leidt dat de levensverhalen veelal parallel, naast elkaar worden verteld en elkaar daardoor weinig ‘ontmoeten’. Komt bij dat de vertelling ongeveer het hele boek van Tokarczuk volgt, waardoor de voorstelling zo’n tweeënhalf uur duurt en dat is wel erg lang.
Daar staat tegenover dat vooral het gedeelte vóór de pauze er daadwerkelijk inknált, de toeschouwers worden door verhaal en beeld zo’n beetje van hun sokken geblazen. Die wat tragere tweede helft vergeef je Cassiers daardoor graag. Deze samenwerking tussen ITA Ensemble en Hotel Modern levert spectaculair, oogstrelend en uniek theater op.

Tekst: Olga Tokarczuk
Bewerking tekst: Peter van Kraaij
Beeldverhaal en live animatie: Hotel Modern
Maquettes: Herman Helle
Lichtontwerp: Fabiana Picciolli
Video-ontwerp: Bram Delafonteyne
Kostuums: Tim van Steenbergen
Geluidsontwerp: Daniel van Loenen