Donderdag 24 november

Vandaag is de officiële opening van de vierdaagse bijeenkomst. Ik schrijf me in en krijg een rode tas vol met informatie over IETM en Utrecht uitgereikt. De volgende dagen zie ik regelmatig groepjes mensen met dezelfde tasjes door de stad lopen. Handig, zo weet je altijd wie ‘erbij’ hoort. Tijdens de inleidende Tips and Tricks-bijeenkomst wordt me duidelijk dat het doel van dit weekend voornamelijk ligt in netwerken. Het gaat er niet zozeer om expliciet de confrontatie op te zoeken in de debatten, maar vooral om samen plannen te smeden. ’s Avonds zie ik in het randprogramma Absolute Theatre twee voorstellingen van de Amsterdamse theaterwerkplaats Gasthuis, een plek waar veel interessante projecten van beginnende theatermakers ontstaan.

De eerste, This Performance, is een ontregelende voorstelling van David Weber-Krebs. Links vooraan op de verder lege vloer van theater Kikker staan twee kleine witte geluidsboxjes. Hieruit klinkt een vrouwenstem. Ze herhaalt constant de zinsnede “This performance is about to…”, aangevuld met steeds weer andere eigenschappen van de voorstelling. “This performance is about to have a beginning, this performance is about to make a statement, …to create expectations, …to have a discourse, …to pretend truth and sincerity, …to create a legend…” Meer dan een halfuur weet Weber-Krebs de toeschouwer te boeien met het opsommen van informatie over deze zo goed als onzichtbare performance.

Foto: Katrin Chander

Het is fascinerend om te merken hoe zo een voorstelling ontstaat vanuit je verbeelding en inlevingsvermogen. Het licht, dat gedurende voorstelling subtiel verandert, een stuk touw dat aan het grit hangt en zachtjes heen en weer beweegt, de druppels die door een lek in het dak komen en een plas op de grond vormen, het worden bijna acteurs die met elkaar in interactie lijken te zijn. Op het moment dat er dan echt iets gebeurt, slaat dat in als een bom. De oude vrouw die opkomt weet simpelweg met haar uiterlijk al te ontroeren, hoewel wat ze doet niet concreet te duiden is. Het is een nieuwe vorm van Publikumsbeschimpfung die zelfs dit publiek van zeer geoefende theaterbezoekers weet te ontregelen en te verdelen.

Het Gasthuis is tijdens Absolute Theatre met vier producties goed vertegenwoordigd. Toe vader, drink van regisseur Jetse Batelaan is de tweede voorstelling die ik vandaag van het Amsterdamse productiehuis zie. Het is een intieme, tragikomische schets van negentiende-eeuwse fabrieksarbeiders die ten ondergaan aan de gevolgen van drankmisbruik. Maar het is bovenal een onderzoek naar menselijke onmacht.

Het verhaal is lachwekkend eenvoudig. We zien fabrieksarbeiders die hun loon krijgen uitbetaald. Daarna haalt de gluiperige cafébaas, die hen eerder als fabrieksdirecteur hun loon uitkeerde, hen over om nog een borrel te nemen. Maar ja, eentje is geentje en voor ze het weten jagen ze het loon erdoor. Het dochtertje van een van de mannen komt langs om haar vader op te halen. Hij kan, verslaafd als hij is, niet mee. Uiteindelijk sterft het dochtertje aan honger, kou en ziekte.

Dat Toe vader, drink weet te raken komt door de ongelofelijk zorgvuldige uitwerking van spel, tekst en vormgeving. Bijna zonder woorden wordt een beklemmende sfeer gecreëerd waarin schuldgevoelens, overmoed, uitzichtloosheid en kameraadschap elkaar afwisselen. Hoewel de emoties groot worden gespeeld, gebeurt dit toch zo subtiel dat je wel mee moet leven met die arme sloebers die wel anders willen maar niet anders kunnen. Ook deze Gasthuisproductie getuigt daarmee van een bijzondere kijk op het theatrale van een op zichzelf eenvoudig gegeven. Beide regisseurs geven blijk van een vernieuwende en zeer persoonlijke kijk op zowel de vorm als de inhoud van hun onderwerp.

Vrijdag 25 november

Het plotselinge winterweer houdt Nederland in zijn greep als ik de volgende avond naar theatergroep De Nieuw Amsterdam ga kijken. Twee politiek getinte eenakters, Verhoor en Lijfstraf (samengevoegd onder de titel Grondwet) zullen worden ingeleid door dramaturg Caspar Nieuwenhuis en na afloop zal er een debat zijn. Maar de dramaturg komt, verhinderd door de sneeuw, te laat en raffelt snel een verhaaltje over de geschiedenis van de groep af. Hij is duidelijk niet de enige die gehinderd werd door het weer, de zaal zit maar halfvol.

De eerste eenakter, Verhoor, is een tekst van Don Duyns, geregisseerd door Tarkan Köroðlu. Een afgewezen asielzoeker die het land uit wordt gezet weet zijn bewakers met Fortuynistische uitspraken te overtuigen van de noodzaak een politieke partij op te richten, om Nederland weer op het goede Nederlandse pad te krijgen. Verhoor is een nogal kluchtig stuk, met een zo vreemd uitgangspunt dat het de toeschouwer nauwelijks aanzet tot nadenken.

Foto: Jean van Lingen

Lijfstraf daarentegen, een tekst van Pieter Hilhorst in regie van Marline Williams, is veel subtieler en meerdimensionaal. Een rector van een middelbare school heeft een lastige Marokkaanse leerling gestraft met de riem. Hij wil zo respect bij de jongen afdwingen, omdat dit in ‘zijn cultuur’ ook zo gebeurt. Het is een mooi genuanceerde vertelling: alle personages worden verscheurd door loyaliteit aan het ‘eigen’ gezichtspunt en begrip voor de ander. Uiteindelijk komt de zus van de jongen als sterkste uit de strijd, wanneer ze haar eigen waarheid weet te vinden tussen begrip en onbegrip voor haar broer en de rector. Deze eenakter, waarin het je als toeschouwer bijna onmogelijk wordt gemaakt om partij te kiezen voor een van de drie personages, biedt op een integere manier inzicht in een complexe situatie.

Het daaropvolgende debat over de beeldvorming van allochtonen in de media komt niet echt van de grond. Waar de ene spreker vindt dat de acceptatie van minderheden kan groeien door de overeenkomsten tussen verschillende bevolkingsgroepen te benadrukken, vinden anderen dat integratie tot stand komt door uitgesproken positieve beeldvorming, in de vorm van rolmodellen. Maar er komt geen echte discussie op gang. De geraffineerde nuance die in de tweede eenakter zo sterk was, maakt dit gesprek juist langdradig en weinig concreet.

Zaterdag 26 november

Vanochtend staat in het teken van het zogenaamde community theatre: theater dat buiten de reguliere kaders wordt gemaakt, veelal samen met mensen die normaliter geen theater maken. Eerst zien we een documentaire over een groep Antwerpse gevangenen en bewakers die onder leiding van regisseuse Lotte van den Berg aan een voorstelling werkt. Het is bewonderenswaardig hoe de gevangenen en bewakers zich blootgeven in een gesloten en vijandige omgeving, en hoe ze zich uiteindelijk overgeven aan de jonge theatermaakster en haar niet alledaagse esthetische opvattingen.

Tijdens het debat dat hierop volgt, gaat het over de sociale en esthetische waarde van deze kunstvorm. Ook nu komt de discussie helaas niet echt op gang. Er is vooral te weinig wil om echt kritisch naar het werk te kijken. Men is het er wel over eens dat community art waardevol is, en kan functioneren als bruggenbouwer tussen afzonderlijke sociale groeperingen. Maar aan de cruciale vraag hoezeer je er als kunstenaar je eigen, persoonlijke stempel op een situatie mag drukken, willen de deelnemers hun vingers niet branden.

Het gesprek wordt beëindigd als een deel van de aanwezigen naar de locatievoorstelling Braakland van Lotte van den Berg gaat. Met bussen worden we naar een industrieterrein gebracht. Het is waterkoud en we zijn blij dat we op en onder paardendekens kunnen zitten.

Foto: Sanne Peper

Vanaf de provisorische tribune kijken we uit over een groot veld, omheind door schuttingen en fabrieksgebouwen. Er ligt een berg zand, er staat een lantaarnpaal en verspreid over de enorme ruimte scharrelen wat menselijke wezens. Ze hebben zo goed als geen onderling contact; ze rommelen allemaal op hun eigen manier rond. Soms komen ze enkel om hun eigen behoeftes te bevredigen samen en dan vermoorden of verkrachten ze elkaar. De lijken worden razendsnel van hun kleren gestript en naakt achtergelaten. De komst van een nieuwelinge in de groep verbreekt het evenwicht, maar deze verstoring blijkt geen uitweg uit de situatie te bieden. Braakland is een harde en rauwe voorstelling over een beangstigende en kille wereld. De desolaatheid van de ruimte wordt benadrukt door de omgevingsgeluiden, afkomstig uit de drukke wereld waar deze mensen uit verstoten lijken. Het is een meedogenloos beeld, maar het brengt bij de toeschouwers wel een sterk gevoel van verbondenheid teweeg.

Die avond bezoek ik de meditatieve voorstelling Wervel die de jonge mimespeelster Boukje Schweigman maakte bij de Veenfabriek. Wervel wordt in het programmaboekje omschreven als een zoektocht naar de eenvoud van het leven. Maar eenvoudig is deze voorstelling niet. De toeschouwers, gekleed in een lang wit gewaad, zitten in een cirkel. De ruimte is afgeschermd met zwarte gordijnen, het is er warm en het ruikt er sterk naar specerijen. In het midden van de cirkel ligt een jonge vrouw. Er klinkt een muzikaal stormgeluid, en als de vrouw eenmaal op haar voeten staat, begint ze langzaam rondjes te draaien. Beetje bij beetje verhoogt ze het tempo, als een derwisj die langzaam in trance komt. Een trance bereikt Schweigman echter niet, ze blijft via kleine veranderingen in haar lichaamshouding en in de omgeving (geluid, geur, decor) invloed uitoefenen op de voorstelling.

Foto: Jos Blom

Het is als een geheimzinnige bijeenkomst, waarvan elke deelnemer voor zich de betekenis mag bepalen. Minder prettige associaties met rituele dansen, zelfkastijding en natuurrampen vechten om voorrang met vrolijke associaties met de Efteling elfjes en kinderspelletjes. Het publiek wordt meegenomen in een indrukwekkende, sterk zintuiglijke ervaring van iets als een universele levensstroom. En omdat er door de makers geen dwingende betekenis wordt opgelegd, is ook het puur esthetische van de voorstelling een overrompelende ervaring.

Zondag 27 november

De laatste dag staat natuurlijk in het teken van afscheid, maar ook in het teken van jeugdtheater. Nederland heeft internationaal gezien een bijzondere positie op het gebied van theater voor kinderen en jongeren. Het Nederlandse jeugdtheater is, in de woorden van journaliste en dramaturge Marijn van der Jagt die de nabespreking verzorgt, geen veilige haven maar een plek waar moeilijke onderwerpen open en direct kunnen worden behandeld en theatermakers het experiment kunnen aangaan.

Foto: Joep Lennarts.

Dit blijkt meteen wel in de Voorstelling waarin hopelijk niets gebeurt van Theatergroep Max, een tweede regie van Jetse Batelaan. In deze voorstelling wil hij onderzoeken hoe saai of spannend het kan zijn als er niets gebeurt. Hij doet dit op onnavolgbaar humoristische wijze. We zien een leeg podium met een bewaker die ervoor moet zorgen dat er op het podium niets zal gebeuren. Maar dan komt er ineens een acteur langs die op moet. Omdat hij alleen maar een hele saaie scène moet spelen waarin niets gebeurt, mag hij toch stiekem even op het podium. Maar natuurlijk gebeurt er dan toch weer een heleboel, tot het punt waarop alles compleet in de war raakt. Geniale (woord)vondsten zoals de ‘Gebeurtenissen’ die letterlijk voor de deur staan maken de voorstelling voor jong en oud spannend en grappig.

De laatste voorstelling op mijn lijst is Marie-L, door regisseur Hans van den Boom gemaakt bij jeugdtheatergroep Stella Den Haag. Het is een poëtische muziektheatervertelling over een terminaal ziek dertienjarig meisje in het ziekenhuis. Ze vertelt haar verhaal aan de doodsengel die op haar wacht. Droom en werkelijkheid vloeien door elkaar. De anderen in het ziekenhuis noemen haar ‘Marie-Louise van de frisdrankautomaat’, zegt ze. Deze anderen zijn allemaal op hun eigen manier een beetje vreemd. Zo zijn daar het meisje met de ezel-postkaartenverzameling, de dokter die hondenrassen imiteert en natuurlijk Wessel, de jonge getraumatiseerde soldaat op wie Marie-Louise verliefd wordt. Marie-L is een associatieve voorstelling met meeslepende videobeelden en zang. En hoewel de beelden en de muziek soms bijna kitscherig aandoen, werkt het geheel op je gevoel. Na afloop van de voorstelling worden dan ook vele neuzen gesnoten.

De discussie over het Nederlandse jeugdtheater wordt uitgesteld in verband met het eten. Gelukkig kunnen de deelnemers tijdens het eten zich weer wijden aan het uiteindelijke doel van dit lange weekend: netwerken. Ik fiets naar huis met de gedachte dat zoveel interessante bijeenkomsten en spannende voorstellingen ongetwijfeld ook interessante en spannende uitwisselingen op zullen leveren: weer iets om vol ongeduld naar uit te kijken.

 

Bij binnenkomst in de Stadsschouwburg hoor je kindergelach en paardengetrappel, er lopen veel pieten rond, er is bisschopswijn, warme chocolademelk en er zijn pepernoten en schuimpjes. Kortom, het is sinterklaasavond. Na het deponeren van een cadeautje (van te voren was aangegeven dat iedereen een kleinigheidje van vijf euro mee moest nemen) in de zak van Sinterklaas mag men de zaal binnengaan. Daar zijn de stoelen vervangen door comfortabele ligbanken en kussens. Het publiek, uitgedost in de feestelijke dresscode wit rood en goud, vleit zich tussen het zachte dons en het heerlijk avondje kan beginnen.

Zelfonderzoek

In de zaal worden we ontvangen door Thomas van Luyn (Kopspijkers, Mike & Thomas Show). Hij waarschuwt ons dat het geen plezierige avond wordt, maar een avond van zelfonderzoek. Hoe gedraagt iedereen zich? Welgemanierd of laat men zijn ware gezicht zien? Is het pakken wat je pakken kan? En wie-oh-wie verdwijnt er in de zak? Op allerlei speelse en serieuze manieren wordt hebzucht aan de orde gesteld.

Gehuld in duisternis

Communicatiewetenschapper en dominee Anne van der Meiden vertelt over de geschiedenis van Sinterklaas. Het verleden van de Sint blijkt in duisternis gehuld; er zijn nauwelijks historische bronnen bekend. Wel weten we uit bronnen uit de zesde eeuw na Christus dat hij rond het jaar 300 bisschop van Myra werd. Dit gebeurde puur toevallig: Myra zat zonder bisschop, en men besloot de eerste die voet over de drempel van de kerk zette te benoemen tot de nieuwe bestuurder van het bisdom. En dit was Nikolaas, die het later tot heilige schopte. Van der Meiden vertelt nog een aantal verhalen over de goedheilig man; sommige bekend (dat zijn personage gebaseerd is op onder meer Wodan) en sommige onbekend (dat hij voorliep op Public Relations: hij was PResbyter, PRotector, PRovisor, PR-orator en PRofessor). Zwarte Piet wordt vaak gezien als het kwaad, omdat Sinterklaas als verpersoonlijking van het goede niet zonder het kwade kan.

Ratten en heiligen

Daarna is het woord aan managementdenker Joep Schrijvers. Hij stelt ons de vraag hoe het met ons talent voor kwaadaardigheid gesteld is. Hij heeft hiervoor in zijn managementboek Hoe word ik een rat? de Zwarte Pieten test opgezet, waaruit blijkt of je valt in de categorie ‘Type Innocentia’, ‘Strijdende Rat’ of ‘Gore Rat’. Een (dronken?) vrouw begint luidkeels commentaar te leveren. Over dat het te lang duurt, dat het verhaal te lang en ongepast is, dat ze andere liedjes wil zingen, et cetera. Ze is ronduit irritant, maar dat sluit goed aan bij de bui van Sinterklaas.

Aftandse bonbondoos

De man met de mijter – een niet erg goedheilige Hans Kesting – komt met luid gebonk, een zwarte Shetlander en een team van hippe pieten (in één van hen herken ik Oscar van Woensel van Dood Paard) de zaal binnen gebanjerd. Hij gaat onderuitgezakt in de grote stoel zitten en begint Nederland en haar bewoners uit te kafferen. Hij vraagt zich luidkeels af waarom hij juist met Hollanders te maken moet hebben, die “kutmiddenstanders, jakhalzen en slaven van de gulzigheid”. Hij weigert de daken nog op te gaan, gaat zijn baard afscheren en “kotst op ons in deze aftandse namaak bonbondoos!”. Op de flyer stond al dat deze Sint “ballen heeft”, en hij laat deze inderdaad bijzonder graag aan ons zien. Figuurlijk, maar ook bijna letterlijk, als hij zijn mantel optilt.

De Zwarte Pieten Award

Eén van de hoogtepunten van het gala is de uitreiking van De Zwarte Pieten Award 2005. Wie heeft de regels aan zijn laars gelapt en ging er vandoor met de buit? Sinterklaas reikt de “Zwarte Piet” uit aan de grootste boef van het afgelopen jaar. Dit keer is dat Talpa-coryfee Jack Spijkerman. Spijkerman bleef zijn medegenomineerden Gonny van Oudenallen, Frits Huffnagel, Sjoerd Kooistra en Jort Kelder ruim voor. De Amsterdammer Spijkerman mag zich met de Zwarte Pieten Award 365 dagen lang ‘graaier van het jaar’ noemen. Hij verruilde deze zomer de VARA voor Talpa in ruil voor veel geld en eigen producties. Met een live-telefoonverbinding accepteert Spijkerman nederig zijn prijs: hij vertelt erg zijn best te hebben gedaan voor de prijs en er trots op te zijn.

Spelelementen

Het is wel erg makkelijk Zwarte Pieten uit te reiken zonder naar onszelf te kijken. En dat was niet de bedoeling van de avond. Vandaar dat we een parcours door de Schouwburg moet afleggen met spelelementen en tests, om zo cadeaus te verdienen, en ons lesje te leren over het kwaad in de mens. Een uur lang krijgt het publiek de tijd om cadeaus te bemachtigen. Dit kan onder meer door het Hebzuchtspel, de Bifi’s Biecht bank, het Oudhollandsch schoenzetten, Biechten bij Rob Oudkerk en een cursus snoepstrooien. Ter vermaak laten klimpieten in het trappenhuis hun souplesse en behendigheid zien. Het is druk bij de spelletjes, er wordt geduwd en getrokken. De hebzucht heeft toch duidelijk de overhand.

De Grande Finale

Op de Grande Finale vertellen De Bifi’s (van het gelijknamige programma van de NPS) en voormalig wethouder van Amsterdam Rob Oudkerk (“want hij kan zo goed geheimen bewaren”) de Sint wat ze aan biechten hebben gehoord. Zo is er een vrouw die in de sauna stiekem een andere man heeft bevredigd terwijl haar vriend onwetend naast haar zat. En er was een vrouw die haar baas heeft ondergekotst toen hij haar vertelde dat hij homo was. Deze twee verdorven vrouwen krijgen onder groot genot van Sinterklaas billenkoek van hem. Andere biechten die genoemd worden zijn mensen die toegeven voor Parool te schrijven, mensen die vreemdgaan (“Saai als je dat toegeeft”, vindt Oudkerk) en een wel erg slechte man die op zijn twaalfde snoepjes heeft gepikt bij De Gruyter. Dan komt het moment suprème, het is tijd om de verdiende cadeaus uit te pakken; onder luid geritsel van papier bewondert iedereen zijn of haar prijs of prijzen.

Warmte

Na afloop is er een feest met DJ Phil en DJ Clyde en zo wordt de avond sfeervol afgesloten. Het gala zelf was alleen niet zo sfeervol als verwacht. Daar was het te druk voor en waren er al snel te veel mensen in een vervelende (niet de gezellige) dronken toestand. De voorspelde blinde hebzucht sloeg ook toe, en het was duwen en trekken geblazen om aan de beurt te komen bij de spelen. Ook rustig een drankje bestellen was er niet bij, dit bleek een vechtspel en een uitdaging op zich. Er was weinig sprake van gezellig samenzijn en welbehagen. Een scheldende Sint bevordert de sfeer ook niet echt, maar het meest vervelende was toch wel de slordige organisatie. De ontvangst liep niet gesmeerd, alles liep uit en een groep mensen werd bij binnenkomst afgeblaft door een medewerkster omdat zij te vroeg de zaal binnen gingen. Dit terwijl de pieten bij de trap hen gewoon welkom heetten. Het Sinterklaasgala is een leuk idee, maar het had toch wat vriendelijker, gemoedelijker en gewoon warmer gekund.