Centraal in het boek staat Adele Schopenhauer, de zuster van de filosoof Arthur Schopenhauer. Ze is vooral een slachtoffer, staat voortdurend in de schaduw van anderen: van haar zelfzuchtige broer, die veel aandacht opeist; van haar moeder, die zich na de dood van haar man een weg naar de adel probeert te kopen; van Ottilie, haar vriendin, de toekomstige schoondochter van Goethe. En dus leidt Adele een teruggetrokken leven, dat ze voor een groot deel vult met het knippen van silhouetten en door gesprekken te voeren met haar latere beschermvrouwe Sibylle, met Ottilie en heel af en toe met Goethe zelf.

Miskende buitenbeentjes

J.W. Goethe

“Hij weet dat er achter de schone schijn dingen liggen die te gruwelijk en te huiveringwekkend zijn voor woorden, maar in de huiver vindt hij ook het sublieme”, was het jurycommentaar toen Ferron in 2001 de Constantijn Huygens-prijs ontving. Ferron kiest als hoofdpersonen van zijn boeken vaak mensen die op het eerste gezicht niet opvallen; mensen die opgaan in de massa, terwijl ook zij hun verhaal hebben dat het vertellen waard is. Adele Schopenhauer, verborgen in de schaduwen van de grootse figuren in haar omgeving, is typisch zo’n miskend buitenbeentje. Ze heeft nooit echt iets bereikt, krijgt teleurstelling na teleurstelling te verwerken. Een voordeel daarvan is dat Niemandsbruid een ontzettend verfrissende kijk geeft op het Weimar van Goethe, vanuit een geheel nieuw gezichtspunt. Goethe zelf wordt overigens geen enkele keer bij die naam genoemd; de auteur omschrijft hem stug als ‘de geheimraad’. Een nadeel van Ferrons benadering is dat Adele ongeveer net zo vaak steunend zit te klagen als haar slachtofferrol haar daar het recht toe geeft, misschien zelfs nog wel vaker. Leven is lijden, en Adele lijkt erop gebrand die boodschap aan de lezer mee te geven.

Duitsland

Een andere interesse van Ferron komt eveneens tot uiting in Niemandsbruid, namelijk zijn fascinatie voor de Duitse cultuur, die hij te danken heeft aan zijn eigen afstamming. In 1942 zag de auteur het levenslicht in Leiden, als zoon van een Nederlandse moeder en een Duitse vader. Vanaf het moment dat deze laatste werd opgeroepen voor zijn militaire dienst woonde Ferron in Bremen, bij de wettige echtgenote van zijn vader. Na de oorlog is hij teruggekeerd naar Nederland, waar al snel de eerste gedichten van zijn hand verschenen. Niemandsbruid is dan ook zeker niet Ferrons enige boek dat zich afspeelt in Duitsland; zo schreef hij ook de Teutoonse trilogie, waarin hij een aantal jaren uit de Duitse geschiedenis behandelt.

Literair

“Ik schrijf geen moeilijke boeken. Ik schrijf wel literatuur die tevens over literatuur gaat en verwacht van de lezer dat hij mijn kennis tot op zekere hoogte deelt”, beweert Louis Ferron op zijn website. Of zijn schrijfstijl nu verafschuwing of bewondering verdient, een ding staat vast: Louis Ferron heeft zijn huiswerk grondig gedaan. Zijn enigszins bombastische zinnen passen goed bij de tijd waarin Adele leefde. Voor het geval de bronvermelding achterin het boek nog twijfel mocht overlaten, de reeks historische personages en gebeurtenissen is voldoende om bewondering te krijgen voor de hoeveelheid informatie die Ferron heeft moeten opzoeken.

Köppens held Adolf Reisiger is zo dom om zich aan het begin van de Groote Oorlog aan te melden als vrijwilliger. Vol goede moed en vaderlandsliefde begeeft hij zich naar het Franse front, waar hij deel gaat uitmaken van de veldartillerie. Zoals gebruikelijk in dit soort romans, is het met het patriottisme en de goede stemming gauw gedaan. De oorlog is verveling, vuil, dood, angst en verderf, in willekeurige volgorde. Al dat schieten leidt bovendien nauwelijks tot vooruitgang, het front beweegt amper. Dat biedt Köppen in ieder geval ampel gelegenheid tot een gedetailleerde en tegelijk poëtische beschrijving van het dagelijks leven van een frontsoldaat.

Luizenbestaan

~

Van begin af aan is duidelijk dat de strijd een verloren zaak is, maar het duurt even voordat ook iedereen dat in de gaten krijgt. Alleen een korte periode aan het oostelijke front levert nog even verlichting. Dan keert Reisiger met zijn legioen weer terug naar Frankrijk, waar inmiddels tanks en een heuse luchtmacht zich aan de kant van de entente in de strijd werpen. Nog een laatste zinloos offensief, dan breekt eindelijk het mentale touwtje en belandt onze held in het gesticht – nota bene vlak voor de uiteindelijke wapenstilstand.

Ontwrichting

Köppen kon putten uit eigen ervaringen, ook hij vocht maar liefst vier jaar mee als oorlogsvrijwilliger. Na de oorlog ging hij bij de omroep aan de slag en werd hij schrijver, tot hij in 1933 overal werd uitgeknikkerd en met moeite de eindjes aan elkaar moest zien te knopen tot zijn dood in 1939.

Frontberichten verscheen in 1930 en werd drie jaar later alweer verboden. Het beeld dat Köppen schetst van de oorlog, en vooral ook van de propaganda, zal daar debet aan zijn geweest. Hij wisselt indrukwekkende beschrijvingen van de strijd, in een expressionistische stijl, af met readymades. Dat kan van alles zijn, van officiële dienstmededelingen over hoe een officier zich tijdens verlof dient te gedragen – nooit een wandelstok gebruiken, tenzij noodzakelijk wegens verwondingen – tot en met advertenties voor patriottische korsetten. Zij vervullen de functie van een absurdistisch Grieks koor, dat de belevenissen van Reisiger waar nodig in een breder kader plaatst en dat nog maar weer eens de totale waanzin benadrukt, want op een andere manier kun je het niet (be)noemen. En het werkt nog ook. Had hij gewoon de oorlogshandelingen beschreven, dan was dit een gedenkwaardig document geweest, maar de collagetechniek maakt er kunst van – een soort voorloper van Burroughs’ cut ups. De krankzinnige tegenstellingen in perceptie van wat gaande is bewerkstelligen een vervreemdend effect, een benadering van de ontwrichtende werking die de gebeurtenissen hebben op de ontvankelijke geest van veldartillerist Adolf Reisiger.