Lichtpuntje in tijden van pandemie

Hoe ontspruit het idee in je hoofd om voor altijd over de wereld te gaan zwerven? Valkenier brak haar enkel en belandde op haar vaders bank. Ze besloot haar baan als recherchepsycholoog bij de politie op te zeggen en fietste letterlijk een nieuw bestaan binnen. Het werd geen standaard zoektocht naar zichzelf. In een interview met Trouw (2 mei 2021) geeft Valkenier aan dat ze geen idee had waar ze naar op zoek was, maar dat ze ‘gewoon’ ging. Ideeën over reizen kwamen en gingen en Valkenier stortte zich spontaan in het ene na het andere avontuur.

De vier grootste avonturen – een fietstocht van Amsterdam naar Istanbul, een tocht door het door nomaden bestierde Mongolië, een voettocht door Nieuw-Zeeland en een wandeltocht met een ezel door Jordanië – worden het breedst uitgemeten in haar debuut Fulltime avonturier. Uitstapjes naar Australië en naar Zuidoost-Azië lijken bewust achterwege te zijn gelaten, juist om die vier grootse uitdagingen in het daglicht te plaatsen en de impact van iedere, afzonderlijke reis aan te tonen.

Het is werkelijk een verademing om vanuit de luie stoel, na haast anderhalf jaar restricties en beperkingen mee op reis te kunnen gaan met Valkenier, zonder zelf gevaar te lopen. Het is werkelijk een lichtpuntje in tijden van ernstige, wereldwijde pandemieën. Dat komt niet alleen door de verrijkende inhoud, maar ook door de vaart waarmee ze de woorden op papier pent, de continue afwisseling, de vlotte schrijfstijl en de realistische beschrijvingen.

Tijdloos

Het zoeken naar avonturen heeft altijd in Valkenier gezeten. Na onder andere een studie te hebben gedaan in criminologie en zelfs stage te hebben gelopen bij de FBI in de Verenigde Staten, bleef de hang naar avontuur bestaan. In de derde aflevering van ‘Floortje naar het einde van de wereld’ spreekt Valkenier over de keuze om net als Miriam Lancewood – die met haar man Peter zelfvoorzienend in de bossen woonde en met wie Valkenier de reis naar de wildernis van Nieuw-Zeeland ondernam – op avontuur te gaan in een van de meest onherbergzame en afgelegen plekken.

Valkenier wilde niet meer werken voor die paar vakantiedagen in het jaar. Deze fulltime avonturier wilde dat ‘op vakantie gaan’ haar leven zou worden. In die zin leeft Valkenier een ongebonden leven: ze zit niet vast in bepaalde structuren. Als ze tussen haar reizen door naar haar ouderlijk huis in Nederland gaat, merkt ze dat ze daar niet meer kan aarden. Het ’thuis zijn’ geeft haar zelfs stress en opeens leeft ze weer volgens een bepaald tijdschema, waarin ze als het ware wordt ‘vastgetekend’ aan de tijd. De klok bepaalt opeens haar mogelijkheden, terwijl het leven bij o.a. de nomaden in Mongolië juist veel tijdlozer aandeed.

Anti-maatschappij

Het negen tot vijf-bestaan is niets voor Valkenier. Tegen Floortje Dessing in de eerdergenoemde aflevering geeft ze aan dat – na een tienerperiode als ‘punker’ – de anti-maatschappijhouding nog steeds aanwezig is. Ze moet er niet aan denken om een huis te bezitten, met hypotheek en al, maar ook streeft ze ernaar om überhaupt zo min mogelijk te bezitten. “Die spullen nemen een plekje in je hoofd in en dan moet je er constant aan denken”, zegt ze tegen Dessing, in de nabijheid van Lancewood tegen de achtergrond van de magische natuur in Nieuw-Zeeland.

Liever vult ze haar hoofd met mooie herinneringen. Herinneringen aan verre reizen, die ze juíst kan maken omdat ze zoveel vrijheid in haar leven ervaart en kan gaan en staan waar ze wil. Dit zou niet kunnen zonder de overlevingsskills die Valkenier zich eigen heeft gemaakt: ze weet ongelofelijk veel van eetbare planten, maar ze weet ook hoe je drie dieren – een kameel, hond en paard – in leven houdt in zeer droge gebieden.

Avonturier in spe

In 2015 had ze dit allemaal vermoedelijk niet voor mogelijk kunnen houden. Ze ronselde allerlei onderdelen bij elkaar om haar eigen fiets in elkaar te timmeren. Alle begin is moeilijk en dat geldt ook voor de avonturier in spe. Haar vriendin Janneke fietst mee naar de grens met België, maar daarna zal ze toch echt aan haar soloreis (moeten) beginnen. Alleen is ze zelden én alleen als ze daar bewust voor kiest, want Valkenier wordt door de ene na de andere persoon (of zelfs hele families) met open armen ontvangen. Ze fietst door Nederland, België, Luxemburg, Frankrijk, Zwitserland, Italië, Slovenië, Kroatië, Bosnië, Montenegro, Servië, Griekenland, Noord-Macedonië, Bulgarije (alwaar ze een vreselijke tiendaagse stilteretraite volgt en stiekem met een andere vrouw jointjes rookt) en tot slot door Turkije.

Gedenkwaardige mensen

In ieder land dat Valkenier aandoet, vindt er minstens één gedenkwaardige ontmoeting plaats en doet ze vele vriendschappen op, waaronder met medewandelaar Graeme in Jordanië (die al even gek is op Valkeniers ezel Yustra als Valkenier zelf). Zelfs vrienden uit Nederland komen naar haar toe, om haar te ondersteunen op haar fietstocht. Ook is er ruimte om verliefd te worden, al is het voor Valkenier lastig om zich committeren aan een vaste relatie. Zo ontmoet ze de zwoele Italiaan Mario – die met zijn woeste krullen ‘ver’ uit haar league lijkt – en wordt ze hoteldebotel verliefd op de Australische Dave. Juist in tijden dat ze er niet naar op zoek is, lijkt de liefde op haar pad te komen.

Waar ze wél naar op zoek lijkt te zijn, is een manier om te overleven met zo weinig mogelijk middelen. Ze weet zichzelf in de meest lastige situaties te brengen. Is het niet in een woestijn met weinig waterbronnen, dan is het wel bij een gestoorde man die ze enkel kent van CouchSurfing. Gelukkig deelt ze niet alleen van die horrorverhalen over mislukte (gratis) overnachtingen, maar laat ze ook inzien hoe gastvrij de mensen elders zijn. Van een familie in Montenegro krijgt ze een metgezel cadeau: het albinokonijn Zombia, die in een schattig mandje meegaat op reis naar Istanbul (hetzij voor korte duur).

Geschenk voor dromers

Dit boek is een zalig geschenk voor hen die dromen van een bestaan zoals Valkenier dat leeft. Zij durfde de stap te zetten waar anderen te veel voor vrezen: durf jij al je zekerheden op te geven om dat magische leven vol mogelijkheden te leiden? Valkenier laat zien dat het mogelijk is, al is ze ook heel open en eerlijk over alle mogelijke risico’s: denk aan een op hol geslagen paard, een kameel die ervandoor sneakt en aan ziek worden in een omgeving zonder ziekenhuis binnen handbereik. Zowel de hoogte- als de dieptepunten stipt Valkenier kort aan in haar boek. De stukjes die ze beschrijft zijn erg kort. Ze moet wel heel veel aantekeningen hebben neergepend, aangezien ze dialogen met anderen heel precies (en ogenschijnlijk waarheidsgetrouw) weet te verwoorden.

De afwisseling tussen beschrijvingen, innerlijke overpeinzingen en dialogen, maakt het tot een zeer levendig geheel om te lezen. Het jammere is dat je door de gefragmenteerde structuur soms wel wat diepgang mist. Je plukt uit alle ervaringen een ‘beetje’ en krijgt een goed beeld bij de wijze van reizen die Valkenier erop nahoudt, maar daardoor ontkomt het niet aan vergelijkingen met een blog van een reislustige. Wel van het soort ‘diepzinnige’ blog, want Valkenier gebruikt zowel filosofische spreuken als zinnen uit liedjes om over te kunnen brengen wat voor gevoelens er loskomen bij haar ‘rondzwervingen’ over de wereld. Het is een verrukkelijk boek dat doet smaken naar meer. Floortje Dessing, eat you heart out, want je hebt er een interessante concurrente bij!

Ze waren wereldnieuws: de drie jongemannen Bram Mossel, Frans van der Hoorn en Gerard Perfors. Op zondagochtend 16 juli 1911 vertrokken zij vanaf de Dam in Amsterdam om een grens te overschrijden die ze nog nooit eerder hadden opgezocht: die van Nederland. De drie jonge geheelonthouders, die veel ophadden met de socialistische idealen, besloten in 1911 om een reis te maken door Europa, het Midden-Oosten om van daaruit naar Birma, Tibet, China, Korea, Japan te gaan met als kers op de taart: de oversteek naar Noord-Amerika.

Helaas gooide de Eerste Wereldoorlog roet in het eten en moesten de drie mannen (die er in Wenen nog een vrouwelijke compagnon bij kregen: Marie Zwarts) hun voettocht over de wereld al staken in Palestina. Dat maakte de reis die zij te voet aflegden niet minder indrukwekkend. In ieder land, in iedere stad en ieder dorp kwam een meute nieuwsgierigen op hen afgestormd: in Nederland werden ze in de grote steden massaal uitgezwaaid; niet alleen in Amsterdam, maar ook in Rotterdam, Haarlem en Den Haag stond jong en oud met een zakdoek hoog in de lucht te zwiepen als teken van afscheid. De drie mannen werden bejubeld en toegejuicht.

The European Dream

De publiciteit (vele kranten kregen lucht van de plannen van het drietal) zorgde ervoor dat hun namen overal bekend waren. Ook hielp het dat de drie mannen portretkaarten van zichzelf lieten maken. Voornamelijk uit noodzaak: met de verkoop hiervan kon het drietal hun reis bekostigen. De drie voorstanders van het vegetarisme maakten het onmogelijke mogelijk: voor drie arme sloebers als zij was het niet weggelegd om zo’n wereldreis te kunnen maken. Dat was enkel voorbehouden aan de allerrijksten: al eeuwenlang maakten jongelingen van adel een Grand Tour langs alle landen met een rijke cultuurgeschiedenis, zoals Italië en Griekenland, of vertoefden zij in luxe kuuroorden. Met terugwerkende kracht zou je hen misschien wel kunnen beschouwen als ‘The European Dream’: als reizen niet langer is voorbehouden aan de bourgeoisie, wat voor kansen biedt dat dan aan de gemiddelde kassajuffrouw of schoorsteenveger in een periode waarin men nog geen weet had van het naderende onheil?

De drie heren zouden het zelf anders verwoorden; zij hadden namelijk niets op met het ‘kwaadaardige’ kapitalisme. Bram, Frans en Gerard hadden zelf weinig omhanden; ze kwamen alledrie uit een gezin waarin hard gewerkt moest worden voor het brood op tafel. Met een optimisme als die van een pacifist, trokken ze door land en over zee. Over hun eigen ondervindingen wordt stevig uitgeweid in het boek: Willems romantiseert de reis niet. Integendeel, hij laat de drie wandelaars ook zelf aan het woord. Met name Bram Mossel schreef én tekende erop los. Op sommige pagina’s wisselen diens nauwkeurige schetsen van het landschap de foto’s van hem en zijn kameraden af. Dit biedt een verkwikkend inkijkje in het leven van de reislustigen.

Nog meer dan deze foto’s, spreken de passages van de drie wandelaars tot de verbeelding. Uit het beeldmateriaal en ander overgeleverd materiaal (zo schreef Bram bijvoorbeeld stukken voor De Amstelgids), pikt Willems er de juiste filosofische overpeinzingen uit, die zowel de ideeën van het drietal laten doorschemeren als een indrukwekkende karakterschets geven. Tevens blijkt uit menig passage hoe oordelend de drie zijn over de maatschappij en wordt almaar bevestigd hoe ver ze van diezelfde maatschappij zijn komen te staan.

Heimwee naar liefde

De drie mannen die kozen voor een ‘rein leven’, waren niet zonder slag of stoot uit Nederland vertrokken. Zowel Gerard als Frans lieten hun geliefde achter. Dat resulteerde in een uitputtende briefwisseling met het thuisfront. Het verlangen om zich bij hen te voegen was voor Marie Zwarts, de vriendin van Gerard, te groot en – tegen de nadrukkelijke wens van haar familie in, die hun ongetrouwde dochter liever niet zagen vertrekken – besloot ze het drietal op te zoeken in Wenen. Daar verloofden Marie en Gerard zich en met een geruster hart konden ze op pad richting Boedapest, alwaar Frans met zijn knappe verschijning vele hoofden op hol bracht.

In Hongarije scheidden de wegen van het viertal echter: wie dag en nacht met elkaar zit opgescheept, heeft soms tijd voor zichzelf nodig. Tenminste, Frans wilde graag in zijn eentje naar het zuiden van Hongarije lopen en van daaruit naar Kroatië en Bram prefereerde een alternatieve route door de Balkan. Ze zouden elkander na drie maanden weer treffen in Boekarest. Uit die tijd stammen diverse portretkaarten waarop nog maar één dappere wereldwandelaar te zien is. De drie mannen (en vrouw) lieten zich voor even individueel portretteren.

Eindstation Jeruzalem?

Heel wat stappen later, komen de vier wandelaars aan in het Midden-Oosten, alwaar ze niet altijd op één lijn liggen met de locals. Gelukkig ontmoeten ze daar ook inspirerende mensen, namelijk het Duitse echtpaar Ludwig en Lisbeth Ankenbrand, met wie ze zich lieten fotograferen aan de voet van de Sfinx van Gizeh en de piramide van Cheops in Egypte in begin 1913. Doordat de portretkaarten steeds minder goed verkochten, moesten de vier Nederlanders steeds meer en vaker geld lenen van hun Oosterburen. Een van de ingrediënten voor een latere explosie in het steeds groter wordende reisgezelschap.

Lang treurden de wereldwandelaars uit Nederland niet: ze vonden hun geluk in Jeruzalem, waar ze zich met gemak aanpasten aan het nieuwe dagritme. Ze leefden daar in harmonie met de Joodse bevolking. Dat gelukkige bestaan werd aangetast door de dood van de aartshertog Franz Ferdinand en zijn vrouw in juni 1914. Wie had kunnen vermoeden dat dit dé aanleiding was voor een oorlog op wereldwijd niveau? Bram, Gerard en Marie besloten met de boot terug te varen naar hun thuisland, maar voor Frans was het te laat en hij bleef – voorgoed – in Palestina.

De reis vervolgt

Willems laat de lezer op dit moment gelukkig niet in de steek en maakt er geen spannende cliffhanger van, maar vertelt tot in detail hoe de wegen van de vier reisgezellen zich vanaf dat moment scheiden. Gerard en Marie kozen voor een relatief ‘burgerlijk’ bestaan en het was Gerard die de idealen van hen allemaal tot op een hoger plan bracht als overtuigde communist. Bram maakte met zijn vriendin Hendrien Schweiger een tweede én derde wereldreis (hetzij tweemaal op een fiets) en Frans genoot een hoge reputatie als hovenier in Kfar Giladi. Hun levens lagen in het verlengde van hetgeen waarvoor zij stonden en zij leken trouw aan zichzelf en hun idealen te blijven. Totdat de Tweede Wereldoorlog zijn intrede deed en de vriendschap voorgoed veranderde.

Over dit boek, met de treffende ondertitel ‘Een verbond van idealisten’, raak je niet gemakkelijk uitgepraat. Dit verhaal raakt je, laat je onderdompelen in een wereld vóór massatoerisme en maakt dat je je eigen levenskeuzes even goed onder het vergrootglas legt. Het verhaal is simpelweg indrukwekkend genoeg, maar de combinatie van de inhoud en de schrijfstijl zorgt ervoor dat dit een boek is om te koesteren. Wat schrijft Willems ongelofelijk sierlijk:

“Door het prisma van de weemoed braken die beelden van vroeger in glanzende kleuren uiteen.”

Niet alleen lijkt de rol van verhalenverteller Willems op het lijf geschreven te zijn (wat misschien in de lijn der verwachting ligt als een historicus aan het schrijven slaat), maar hij verweeft tevens zijn eigen kennis en ervaringen met die van zijn gekozen protagonisten. Willems koppelt boeken en schrijvers uit de tijd van de wereldwandelaars met de geloofsovertuigingen van die wereldwandelaars. Nescio en zijn Titaantjes, maar ook Lev Tolstoj krijgen haast een heldenstatus toegedicht en de intertekstuele verwijzingen getuigen van een grote kennis van de literaire wereld. Ook heeft het boek een persoonlijke noot: Willems vertelt over zijn eigen jeugd en vroegere idealen, over hoe hij in het hippietijdperk (de jaren ’70) voor het eerst een stap over de grens zette en wat dit met hem deed als persoon.

Dit boek krijg je niet meer uit je hoofd als je het eenmaal gelezen hebt. En bekeken: die opbeurende illustraties leiden tot escapisme, de drang om de (huidige) werkelijkheid te vergeten. Om met een dooddoener van een gezegde af te sluiten: Wim Willems is de docent geschiedenis die alle anderen doet vergeten.