De laatste jaren zijn de zogenaamde ‘literaire vrouwenthrillers’ niet aan te slepen. Met Saskia Noort als aanvoerster en in haar kielzog schrijfsters als Esther Verhoef en Simone van der Vlugt vliegen de deze boeken als warme broodjes over de toonbank. Heeft Terpstra het in zich om zich bij deze bestsellerschrijfsters aan te sluiten?

Gewone vrouwen

Voor we op deze vraag antwoord kunnen geven, rijst de vraag wat een vrouwenthriller nu eigenlijk is. ‘In vrouwenthrillers staan gewone vrouwen die iets ergs overkomt centraal’ leert ons enig speurwerk op het internet. Bij veel van de boeken uit dit genre valt op dat er tussen alle moord en doodslag door veel koffie en chardonnay genuttigd wordt en dat er vaak ook nog een romantisch verhaallijntje tussen de misdaden door loopt.

Met Nachtvlucht heeft Terpstra een echt vrouwenboek geschreven. Centraal staat gewone vrouw Liv. Haar overkomt iets ergs: zij vindt op een dag haar broer Ron en diens gezin dood in hun huis. Ron lag in scheiding met zijn vrouw, de politie vermoedt een gezinsdrama. Samen met de norse politieman Nick gaat Liv op onderzoek uit. Het lijkt erop dat haar vermoorde broer, die ook politieagent was, een aantal jonge dieven op het spoor was en door hen is afgerekend.

Blanke pit
De literaire thriller onderscheidt zich van de gewone door onder andere ‘de karaktervorming van de personages’ en ‘het aanzetten tot nadenken over personen en situaties’. Is dat in dit boek het geval? Over dat eerste kunnen we duidelijk zijn: nee. Nick is het type ruwe bolster, blanke pit, Liv een pitbull die zich in het onderwerp vastbijt totdat ze duidelijkheid heeft. De andere personages blijven eendimensionaal.

Het verhaal zet zeker aan tot nadenken, maar dat is vooral omdat Terpstra er onnodig veel personages in betrekt, zodat je af en toe denkt ‘wie was dat nu weer?’ Ook voegen de personages en de enkele losse verhaallijn naast het plot – zoals de voorbije relatie van Liv die ervoor zorgt dat ze nu bij haar ouders woont – weinig toe.

Nachtvlucht is onduidelijk en rommelig. Het zit vol ongeloofwaardige situaties, zoals de carrièreswitch van Liv van jeugdhulpverleenster naar hulppolitie, die nergens wordt toegelicht. Verder ontbeert het volledig wat het belangrijkst is bij een thriller: spanning. De spanningsboog is ver te zoeken en de ontknoping van de misdaad ongeloofwaardig. Maar de boef wordt gepakt en op romantisch vlak loopt het goed af met Liv:

‘Blijf’
‘Nick…’
‘Ik heb een fout gemaakt door de eerste keer dat ik je zoende niet thuis te brengen. Sta me toe om dat deze keer wel te doen.’
Er verscheen een domme grijns op mijn gezicht. Hij wist het nog. Nick stak zijn hand naar me uit. Ik legde de mijne erin en voelde hoe zijn vingers mijn huid verwarmden.

Ander genre

Maar laten we Terpstra niet op de brandstapel gooien. Tussen de stijlfouten door lijkt ze wel degelijk te kunnen schrijven; ze maakt veelal mooi opgebouwde zinnen en is regelmatig origineel in haar woordkeuze. Met een betere eindredacteur en een ander genre maakt ze misschien nog een kans om in een bestsellerlijst te eindigen. Terpstra kan beter een ander genre aanboren en het thrillergenre links laten liggen. Voor wie ervan houdt zijn er immers genoeg en betere.

is daarom een standaardwerk in de Wende-literatuur.

Wie nu door DDR-parafernalia ‘ostalgisch’ wordt, zal na lezing van De toren genezen zijn: Tellkamp schildert deze ‘miefige’ (muf, kleingeestig) staat indringend in al zijn materiële en geestelijke armoede, waar het persoonlijke leven tot in het seksuele afgeknepen wordt langs de meetlat van de staatsdoctrine, waar intellectuele of artistieke kritiek naast ‘grootburgerdom’, gesmoord wordt in zware bruinkooldampen. De DDR-staatsdoctrine is bij Tellkamp letterlijk bedompt, kwaadaardig giftig in haar huichelachtigheid. Let wel: de DDR-doctrine. Niet, en dat blijft ondanks alles: de samenleving in haar geheel, want er is de toren, waarin ook humanistisch, breed ontwikkelde mensen wonen te midden van klassieke muziek en literatuur.

Meerkamerige vluchttoren
De toren in De toren is letterlijk een vluchtplaats boven de stad Dresden, waar grote heuvelvilla’s uit de keizertijd nog krakend vrijheid bieden. Toegang tot deze verheven buurt verschaft een tram die heuvelopwaarts klimt; de symboliek is duidelijk. Hier groeit de hoofdpersoon Christian Hoffmann, alter ego van de schrijver, op te midden van zijn familie en talloze bijfiguren. Formeel zijn er drie hoofdlijnen te herkennen, namelijk het leven van Christian Hoffmann, dat van Christians vader Richard en dat Meno Rohde, maar naast deze drie hoofdlijnen worden er kleinere ‘binnenverhaaltjes’ verteld die het leven in de DDR kleur geven: Christians naïeve vriendin, die nog gelooft in de propaganda; de kritische schrijfster Judith Schevola, die vermalen wordt door het systeem; de dandyeske schrijver Eschschloraque; de wrede alcoholverslaafde kampcommandant Slokje, wiens methoden en willekeur goed gepast zouden hebben in de Hitler-dictatuur; en talloze anderen.

Als de lezer zich een plezier wil doen, moet hij zich niet vermoeien met het uitpluizen van alle onderlinge relaties en precieze locaties, want het gaat hier om een mythisch verband. De extreem gelaagde structuur van de roman werkt hallucinerend: verschillende verhaallijnen lopen door elkaar heen, wisselen elkaar soms wel om de alinea af, waarbij het perspectief of de verteltijd veranderen kan. Het is alsof de lezer een filmfestival bezoekt, waarbij hij telkens flarden van een bepaalde film ziet, met iemand oploopt en een briefje van een derde leest. Toch verdwaalt de trippende lezer in dit magisch realistische landschap niet, dankzij het ene alles overstijgende thema: hoe blijf ik overeind in deze vijandige omgeving? Terugvalbasis blijft de heuvelgemeenschap met de veelvormige torenvilla’s:

Christian […] dacht: Duizendogenhuis. […] ‘hier’ […] , dat gold voor de hele wijk, de in het donker en de sneeuw slapen villa’s rondom, de tuinen en het in de diepte van het park nog steeds schreeuwende uiltje, de rode beuk, de namen. Meno deed het licht in de hal aan; het huis leek zijn ogen op te slaan. Christian raakte […] de smeedijzeren bloem op de grote deur aan – een wonderlijk vormgegeven sieraad, dat je hierboven vaak zag: gekrulde en als een slakkenhuis opgerolde bloembladeren rond een pluimtong, op zijn beurt kunstig omgeven door een meermaals gedraaide helix; een plant die Christian als kleine jongen al gefascineerd had vanwege de gemende aura van schoonheid en gevaar. 

Vrijwillige dwang
Christian wordt in de roman ongeveer zes jaar ouder: van een eindexamenleerling tot een afzwaaiend dienstplichtige. Op school al ervaart Christian, hoe vrijwillig ‘vrijwillig’ is: de ‘rode logica’ moet in een verplicht opstel nagebeden worden. De ene leerlinge die haar pen niet oppakt en weigert de propagandaleuzen van de arbeiders- en boerenstaat op te lepelen in een kloek vergezicht, waarin het weldra aanbrekende heil verkondigd wordt, verdwijnt in een gesticht voor heropvoeding in marxistisch-leninistische zin. Eigenzin is staatsgevaar.

In het kort het hoofdverhaal: Christian begint ‘vrijwillig’ aan de lange dienstplicht van drie jaar omwille van de in het vooruitzicht gestelde studieplaats. Na de intens vernederende ontgroening (meer een ontmenselijking) van het volksleger wordt hij, de schuchtere gymnasiumjongen met de puistjes, ingedeeld bij de pantserdivisie. Tijdens een nachtelijke oefening waarbij de tanks door het water van de Elbe moeten rijden, gaat er, buiten Christians directe verantwoordelijkheid, iets gigantisch mis. Christian bekritiseert in woede en verdriet het hele voorval, waarom hij wegens ‘publieke kleinering van de publieke orde’ verdwijnt in een militaire strafinrichting. Stalin heeft les gehad bij Kafka: waarvan word ik beschuldigd? Hoe lang duurt de straf? In donkere meermanscellen zijn alleen de gedachten nog vrij, als de gevangene niet doordraait. Christian redt het, na dwangarbeid in de bruinkolenindustrie, maar zijn studieplaats is vervallen. Hij ‘mag’ verder met zijn dienstplicht. Hij ‘mag’ de betogers tijdens de Wende gaan neerslaan, maar als hij ziet, wie deze contrarevolutionaire betogers zijn, kan hij het niet.

Ondertussen heeft Christians jonge oom Meno Rohde, schrijver en redacteur, zich van jaknikker tot neezegger ontwikkeld: waar hij in het begin in opdracht van de ‘hoofdadministratie uitgeverijen’ gewillig drukproeven van een kameraard-auteur afwijst, redt hij op het laatst controversiële manuscripten. Meno is in ‘innerlijk asiel’ gegaan, terwijl Christian de confrontatie met het regime aan is gegaan. Daarmee is Meno een spiegelfiguur van Christian, de figuur Meno treedt echter ook op als spiegeling van de schrijver, zoals aan het eind blijkt, wanneer Meno’s verhaal-binnen-het-verhaal samenvalt met de overdonderende ouverture van het werk; een eind en een begin in een stijl, die doet denken aan Thomas Mann. En ondertussen, na zo 700 bladzijden, blijkt dat Christians vader, chirurg, zijn problemen met de voorgeschreven leefwijze op geheel eigen, buitenechtelijke, wijze heeft opgelost.

Uwe Tellkamp

Buitelende allusies
Tellkamp houdt van woordspelingen en verwijzingen. Het ontmaskeren van het anagram Meno-Nemo (Nemo is Christians bijnaam in het leger) is eenvoudig, maar lastiger wordt het bij personages als Arbogast en Barsano; romanfiguren die voortbouwen op toen economisch en politiek leidende Dresdenaren – je moet het maar net weten. Al zullen grote beroemde citaten uit de literatuur wel herkend worden, het lukt zeker niet bij verholen verwijzingen naar oude leuzen, televisieprogramma’s of liedjes uit de DDR, eenvoudigweg omdat die wereld niet meer bestaat. Hoeveel Nederlanders zullen in de vraag ‘Zeg mij waar je staat en welke weg je gaat’ de vette DDR-propogandahit ‘Sag mir, wo du stehst und welchen Weg du gehst‘ herkennen? ‘Wij’ luisterden niet naar de DDR-radio. En hoeveel jonge Duitsers herkennen hem nog, zelfs al staat hij op YouTube? Maar is het niet herkennen van verwijzingen erg? Nee, want Tellkamp heeft zijn allusies zo verweven dat ze op zich zelf kunnen staan: je hoeft niet alle spelletjes mee te spelen. Maar wat toch uitgebreid mag worden: het notenapparaat met verdwenen DDR-benamingen. De uitgever wilde daar niet aan, waarschijnlijk omdat het een sisyfusarbeid wordt. (Waar stop je?)

Dat het vertalen van De toren geen sisyfusarbeid is geworden, is te danken aan het equivalent van vertaalster Goverdien Hauth-Grubben dat recht doet aan dit monument, waar twintig jaar lang aan geschaafd is. Zij had maar een jaartje en wat is dit goed geworden! Ja, als je erop let, proef je hier en daar het Duits, in woordkeuzen als ‘Daaraan geloof ik!’ of ‘kwalmende sigaren’, maar zulke ontleningen zijn niet alleen toegestaan, zij zijn in dit geval authentiek. Vindingrijk en gepast vindt Hauth-Grubben oplossingen voor schier onvertaalbare frases, als proza in poëzie overgaat. Mocht de uitgever toch nog besluiten dat een notenapparaat voor Nederlanders wenselijk is, kan Hauth-Grubben het maken.

Duits, Duitser, Duitst
De toren is met zijn wortels in het Duitse Kulturlandschaft een van de allerduitste werken ooit. Als het werk – het woord roman schiet tekort – eindigt, scharniert de geschiedenis om de Brandenburger Tor: de Wende komt letterlijk tot stand, het volk loopt in tegengestelde richting over de grens. Het volk citeert als verwijt het nooit meer gezongen DDR-volkslied: Deutschland einig Vaterland. De literaire Vergangenheitsbewältigung zal nog groeien, Tellkamps massief opus krijgt zeker nog een Nachspiel. De dubbele punt aan het eind van het boek nodigt de lezer uit: begin opnieuw, revoluties hebben tijd nodig.  

In Zuivering maken we kennis met de oude Aliide Truu. Op een dag vindt zij voor haar huis in Estland een uitgeputte jonge vrouw genaamd Zara. Hoewel Aliide de zaak niet geheel vertrouwt, neemt zij Zara in huis en verzorgt haar. Zara blijkt de kleindochter te zijn van Ingel, de zus van Aliide die na de Tweede Wereldoorlog naar Vladivostok gedeporteerd is.

Zowel Zara als Aliide zit vol met verborgen agenda’s en geheimen en beide vrouwen dansen voortdurend om elkaar heen zonder hun eigen geheimen prijs te willen geven. Dat de beide vrouwen familie van elkaar zijn blijft dan ook lang voor Aliide verborgen. Zoals zoveel uit beider levens geheim wordt gehouden uit angst voor de reactie van de ander.

Geschiedenissen

Zuivering vertelt niet alleen het op ware gebeurtenissen gebaseerde verhaal van twee vrouwen en hun strijd, maar ook dat van Estland rondom de tweede wereldoorlog. Voor alle betrokkenen een donkere periode waarin het nationalisme botst met de communistische Russen die Estland bezetten. Waarin hoop en verraad het alledaagse leven beheersen en vrouwen verkracht worden en mannen vermoord. In die onoverzichtelijke turbulente tijden probeert Aliide zich als vrouw staande te houden.

Niet alleen vecht zij voor haar eigen bestaan, maar ook voor haar liefde voor de man van haar zus Ingel. En in de liefde is veel veroorloofd blijkt wel. Aliide neemt vergaande en omstreden besluiten om die liefde wederzijds te laten zijn. In een wereld die van alle fatsoen verstoken lijkt, komen die beslissingen zelfs bijna rationeel over.

De verwrongen wereld die Sofi Oksanen in Zuivering schetst, is ronduit schrijnend te noemen. Het is verontrustend om te zien waartoe de mensheid in staat is. En dat niet alleen in oorlogstijden. Zo heeft Zara ook al heel wat leed doorstaan voor ze bij het huis van Aliide ter aarde stort. En dan hebben we het gewoon over de jaren negentig van de vorige eeuw.

Belachelijk

Ondanks het ingrijpende beeld dat Oksanen schetst, grijpt Zuivering je nooit echt bij de keel. Hoe afschuwelijk sommige ontwikkelingen ook zijn en hoe afkeurenswaardig het menselijke gedrag bij tijd en wijle is, Sofi Oksanen weet de aandacht van de lezer niet van begin tot eind vast te houden. Dat is geen gevolg van de inhoud van het verhaal, maar van de manier waarop de schrijfster dit verhaal vertelt.

Aan de structuur van de roman ligt het ook niet. Doordat er voortdurend van de ene tijd naar de andere gesprongen wordt, maar tevens ook van de ene personage naar de andere, krijg je als lezer een steeds completer beeld van de onderlinge verbanden. Een perfecte manier om vragen op te roepen en langzaam maar zeker te beantwoorden. Het probleem zit in het taalgebruik van de auteur.

Sofi Oksanen maakt net iets te vaak gebruik van repeterende beeldspraak om situaties en emoties te benadrukken. Dit gaat al snel belachelijk aanvoelen. Bijvoorbeeld wanneer Aliide opgepakt wordt voor verhoor en in een kamertje wordt opgesloten:

– ze veranderde in een muis in een hoek van de ruimte, in een vlieg op de lamp, ze vloog weg, ze veranderde in een spijker in de muur, een roestige punaise, ze was een roestige punaise in de muur. Ze was een vlieg en liep over de naakte borst van een vrouw, de vrouw stond in het midden van de ruimte met een zak over het hoofd, en ze liep over een verse bloeduitstorting heen, het bloed had zich onder de huid van de borst van de vrouw opgehoopt, over de blauwe plek liep een streep waar de vlieg overheen moest lopen, met de blauwe gezwollen tepels als continenten.

Deze manier van schrijven wordt te pas en te onpas door de schrijfster toegepast. Dit heeft tot gevolg dat de — op zichzelf aangrijpende — gebeurtenissen een overdreven theatraal gevoel meekrijgen. Daarmee wordt ook meteen alle kracht uit het verhaal gehaald. Door de wijze waarop Sofi Oksanen het potentieel krachtige verhaal verteld valt Zuivering regelrecht terug naar de grijze middenmoot van de Finse literatuur.