Het meest ergerniswekkend is echter het gebrek aan ambitie dat uit het boekje spreekt.

De lezer – of beter gezegd de bestudeerder, een lijst kan men tenslotte slechts bestuderen – wordt getrakteerd op een veertigtal lemma’s waarin evenzoveel hoogtepunten uit de rijke journalistieke geschiedenis kort worden geïntroduceerd. De onderwerpen zijn onderverdeeld in acht categorieën: binnen- en buitenlandse onderzoeksjournalistiek, participerende journalistiek, reportage, interviews, zelfreflectie, mediageschiedenis en nieuwe media. Het heeft weinig zin te wijzen op omissies: daarvan zijn er in dit soort gevallen nu eenmaal te veel. Wel is het mogelijk om bredere redactionele overwegingen tegen het licht te houden, en nut en noodzaak van de onderneming ter discussie te stellen.

Serieus

Aanvankelijk was deze canon bedoeld als opwarmertje voor eerstejaarsstudenten journalistiek aan de Hogeschool Utrecht. Pas toen Uitgeverij Boom interesse toonde besloten de initiatiefnemers het serieuzer aan te pakken en zich te richten op een bredere afzet. Helaas bleek die serieuzere aanpak vooral het vinden van passend beeldmateriaal in te houden.

De beduimelde boekomslagen van klassiekers als Henk Hoflands Tegels lichten en Martha Gellhorns The Face of War zijn echter misschien wel het mooiste wat dit boekje te bieden heeft. De verandering van koers is op enigszins gênante wijze terug te zien wanneer een besproken werk geschreven is door een journalist die in Utrecht gestudeerd heeft: alleen in deze gevallen wordt de studie van een auteur expliciet vermeld. Een iets scherpere redactie was wenselijk geweest.

Uit evenwicht

De canon zelf is behoorlijk uit balans. De nadruk ligt vooral op de Nederlandse en Angelsaksische journalistiek. Er zijn slechts drie uitzonderingen: één Pool, één Belg en één Duitser. De jaren zeventig, negentig en nul zijn zwaar oververtegenwoordigd, waarschijnlijk omdat de samenstellers affiniteit met deze periodes hadden of omdat hun carrière zich op een hoogtepunt bevond. Er is geen ruimte voor literaire klassiekers die zich met het journalistieke metier bezighouden en ook de rijke traditie van de radiojournalistiek komt niet aan bod. De fotojournalistiek is vertegenwoordigd met nogal gemakzuchtige keuzes: een overzichtswerk en een documentaire, beide naar aanleiding van het vijftigjarig bestaan van de World Press Photo.

De lemma’s zijn geschreven in een vorm die men ook in de journalistiek zelf helaas steeds vaker tegenkomt. De lezer wordt verondersteld graag door middel van een jolig-populair vraag-antwoordspel informatie tot zich te nemen. Na iedere vijf of zes regels wordt het lemma opengebroken voor een op nogal bijdehante toon gestelde vraag als: ‘En waar gaat het over?’ Het leest alsof een docent met een autoriteitsprobleem zich door een spervuur van pesterige vragen van zijn leerlingen probeert te worstelen.

Veeg teken

Op de website van De Nieuwe Reporter (dat overigens om onduidelijke redenen ook de lijst haalde; er zijn betere voorbeelden van online journalistiek te verzinnen) ontspon zich een levendige discussie over de inhoud van de lijst. Het meest tekenend was echter de reactie van een studente journalistiek aan de Hogeschool Utrecht, die opmerkte dat de canon verplichte kost is voor eerstejaars en ‘één van de weinige boeken’.

Dat het zwaartepunt op de praktijk ligt is begrijpelijk, maar dat dit boek als lesstof geldt is treurigstemmend. Betrouwbare journalistiek bestaat bij de gratie van degelijke kennis en het vermogen informatie in een context te plaatsen. Als studenten journalistiek geacht worden dit niet bijster goed geschreven en weinig informatieve boekje serieus te nemen is dat een veeg teken. Als relatiegeschenk voldoet het boekje prima, als een lijstje met lees- en kijktips voor studenten ook, maar het was misschien beter geweest als men dit intern had gehouden.

De term ‘publieke moraal’ doet in eerste instantie vermoeden dat Dohmen een nieuw stelsel van waarden en normen wil waaraan de gehele maatschappij zich zou moeten houden. Maar eerder is het tegendeel waar. In de inleiding van Brief aan een middelmatige man maakt hij duidelijk dat hij juist het individu op het oog heeft:

De tragiek van het liberalisme is dat het zich ingezet heeft voor de emancipatie van individuen uit overheersende kaders, maar dat het nagelaten heeft om een moraal te ontwikkelen waarmee die bevrijde individuen hun autonomie zodanig gestalte kunnen geven dat we een samenleving overeind houden van even zelfredzame als op elkaar betrokken individuen.

Levenspolitiek

Dohmen is een van de helderste ‘apologeten’ van de levenskunst of bestaansethiek. In dit boek spreekt hij ook wel over ‘levenspolitiek’. Hierbij staat niet langer emancipatie centraal – de bevrijding van een groep – maar een bewuste uitdieping van het even moderne als onverschillige motto ‘vooral jezelf zijn’.

Dat het een levenspolitiek is, duidt op het feit dat ik me als individu moet leren verhouden tot de sociale en maatschappelijke orde waarin ik met mijn leven en levensvragen word geïndividualiseerd. Op wie en waarop kan ik vertrouwen als ik mijn eigen leven wil leiden, als ik mezelf wil ontwikkelen op een goede wijze in een duurzame wereld?

De levenskunst is het posttraditionele of postmoderne alternatief voor het religieus en ideologisch bepaalde wereldbeeld. De levenskunst wijst ‘overheersende kaders’ af; een nieuwe, publieke moraal wordt individueel geleid. De levenskunst is individualistisch, maar niet egoïstisch. De levenskunst bindt niet, maar verbindt je.

Verantwoordelijke levensstijl

Dohmen levert al te stevige politieke en ideologische retoriek: zo beschouwt hij persoonlijke groei als een kapitalistische metafoor die verwijst naar winstverwachting en vlucht volgens hem iedereen in de neoliberale massamaatschappij in een commerciële lifestyle. Op dat kritiekpunt na legt Dohmen noodzaak en doel van een nieuwe publieke moraal goed uit. Maar wat kan een middelmatig mens hiermee?

De middelmatige man uit de titel is een briefschrijver aan de Volkskrant die wanhopig de vraag stelde hoe hij eindelijk toch met zijn ’talentjes’ in ‘iets’ zou kunnen uitblinken. De vaagheid en onkunde die uit zijn woorden blijken, zijn voor Dohmen aanleiding voor een hernieuwde oproep het leven werkelijk zelf richting te geven.

Een publieke moraal is een sociale houding, die iemand verwerft als hij in de praktijk van het dagelijks leven een eigen, verantwoordelijke levensstijl hanteert. Ik pleit voor een nieuwe cultuur van ‘sociale’ zelfontplooiing: een vorm van leven waarin mensen, aandachtig en creatief, even bescheiden als zelfbewust, ernaar streven om iets meer van hun leven te maken, niet ten koste van anderen maar samen en met het oog op anderen.

De brief vormt een ideaal praktijkvoorbeeld bij de historische en theoretische onderbouwing voor de levenskunst als zelfzorg die Dohmen schetst. Zelfzorg beschrijft Dohmen als een proces van zelfkennis (wie ben je, wie wil je zijn), van oefening (wat is de beste houding in dagelijkse situaties) en morele oriëntatie (hoe waardeer je iets, welke waarden hanteer je).

Jezelf worden

De middelmatige man, en volgens Dohmen vrijwel iedereen in onze samenleving met hem, leeft onverschillig als slaaf van vluchtige, oppervlakkige verlangens en sociale druk. Zijn eerdere werk Tegen de onverschilligheid overtreft in praktische toepasbaarheid van de levenskunst de Brief aan een middelmatige man. Maar dit laatste boek is relevanter vanwege de nadruk op het publieke, sociale aspect van een wijsgerige levensstijl.

Dohmen laat zien hoe Sire-spotjes, politieke oproepen tot fatsoen of normen en waarden, en de conservatieve vraag naar een herstel van traditionele maatschappelijke verbanden tekort schieten in een geïndividualiseerde samenleving en hoe de levenskunst een op maat te maken alternatief biedt. En, belangrijker nog, Dohmen maakt duidelijk dat elk middelmatig mens gehoor kan geven aan de oproep jezelf te worden.