De nieuwe vertalingen van Walsers prozastukjes maken overduidelijk waarom. Stukjes zijn het, ze beslaan meestal slechts een tot vijf pagina’s. Maar het is grote literatuur. Veel is ten dele autobiografisch. Het zijn scènes uit Walsers ontelbare bergwandelingen, sprookjesachtige sneeuwstukken, eetzaal- of treincoupéscènes, brieven en stukken over verliefden. Walser zelf zag deze stukjes als ‘niets dan delen van een lange, realistische geschiedenis zonder handeling’. In het nawoord schrijft Cyrille Offermans dat Walser zijn werk wilde laten klinken zoals muziek van Mozart of Paganini: ‘Als een geschenk – alsof het niets met werk te maken heeft.’ En ja, wonderbaarlijk genoeg, dat lukt vaak.

Humoresken uit wanhoop
De moeiteloosheid heeft als effect dat wanneer je een literaire kern probeert aan te wijzen, deze lijkt te verspringen naar de volgende zin. Walsers stukjes zijn soms inderdaad muzikaal ongrijpbaar. Deze eigenschap wordt aangevuld door W.G. Sebald, net als Walser een wandelaar, die in een liefhebbend essay in Logies in een landhuis over Walser schrijft:

Hoe moet je ook een auteur begrijpen die zo door schaduwen werd geplaagd en desalniettemin op elke pagina een uiterst vriendelijk licht verspreidde, die humoresken schreef uit louter wanhoop, die bijna altijd hetzelfde schreef en toch zichzelf nooit herhaalde.

Dit toont Walser zoals hij is, en biedt daarnaast een mooiere aanbeveling dan ik zelf kan verzinnen. Robert Walser werkte, hechtend aan zijn vrijheid, slechts sporadisch, om te kunnen overleven. Hij woonde vaak in kleine zolderkamertjes, vaak in bergdorpjes. Daar hield hij schrijvend de schaduwen op afstand. Totdat schrijven en wandelen niet meer genoeg bleek: de laatste 27 jaar van zijn leven zou hij doorbrengen in psychiatrische inrichtingen.

Helderziende in het klein
Dan zijn woorden. Walser was – toch nog één keer Sebald – de ‘helderziende in het klein’. Walser zelf: ‘Je hoeft niet veel bijzonders te zien. Je ziet al zo veel.’ Dat vele krijgt een weerslag in zijn prozastukjes. Zie het begin van ‘Het landschap’: ‘Alles was zo huiveringwekkend. Nergens een hemel en de grond was nat.’ Daar gaan we, denk je dan; hier winnen de schaduwen dan toch. Al meanderend dreigt de tekst de totale desolaatheid toe te laten. Totdat dit teniet wordt gedaan door een plotse, Walser typerende omkerende kronkel:

Het leek wel of het eeuwig nutteloos was goed te zijn, en eeuwig onmogelijk om goede voornemens te hebben en of alles dwaas was en we allemaal maar kleine kinderen waren, bij voorbaat overgeleverd aan dwaasheden en onmogelijkheden. Toen, meteen daarna, was alles, alles weer goed, en ik liep met een onuitsprekelijke vredige ziel verder door de mooie, vrome duisternis.

En ‘alles, alles’ was weer goed. De harmonie van de laatste zin krijgt, natuurlijk, zo’n kracht doordat het absolute tegendeel niet alleen vlak daarvoor nog allesoverheersend aanwezig was, maar zelfs in die laatste zin nog bestaat als ‘mooie, vrome duisternis’. De ik-figuur lijkt de duisternis te hebben geneutraliseerd – of nog sterker: Walser lijkt al schrijvend een schoon- en goedheid aan de duisternis te hebben ontfutseld.

Veel van zijn karakters lijken op de schrijver: het zijn ogenschijnlijk rustig door Berlijn of berglandschap dolende karakters wier uren verstrijken, maar niet ingevuld hoeven worden. Het verleent ze een onbekommerde glans en het aureool van de eenzame, maar zelfstandige mens. Neem Schwendimann: ‘Wat zocht hij? (…) Hij zocht niet veel, maar hij zocht iets goeds.’ Sommige stukken zijn of lijken ironisch, soms is het ronduit geestig. Zo duik je onbevangen in een prozastukje: ‘Er was eens een zonderlinge man. Hallo, hallo, wat voor een zonderlinge man dan?’ Letterlijk overvalt de tweede zin de eerste.

Wat op iets eeuwigs lijkt
Duisternis en gekte mogen loeren, dit neemt niet weg dat enkele stukjes bijna helemaal doordrenkt zijn van geluk of van Walsers ‘vriendelijk licht’:

We waren zo geraffineerd, er door en door van overtuigd dat alles allang in orde was en dat zorgen onzin waren, dat alles vermaak, niets verdriet was en dat alleen je welbehagen iets waard was, want alleen dat was ’t wat op iets eeuwigs leek.

Een enkele kanttekening: soms verliest hij zich eventjes in net te veel gebabbel. Niettemin had ik gemakkelijk met nog tientallen andere citaten goede sier voor Walser kunnen maken. Daarbij zijn er ook nog zo veel andere dingen over hem te schrijven; over zijn leven, zijn houding ten opzichte van vrijheid, zijn gekkige woordgebruik, ‘microgrammen’ en ‘Bleistift-system’. Verdere uitleg en bovendien enkele andere vertaalde prozastukjes staan op de door vertaler Machteld Bokhove beheerde internetsite www.robertwalser.nl.

Carlos Ruiz Zafón kennen we van zijn wereldwijde bestseller De schaduw van de wind, maar voor hij naam maakte als volwassen romanschrijver schreef hij een reeks boeken die in het young adult–schap belandden. Zafóns vierde en voorlopig laatste werk in dit genre, Marina, dateert uit 1999 en verschijnt nu in een Nederlandse vertaling.

Mysterie en misdaad

Op een dag raakt de 15-jarige Oscar verzeild in een verlaten huis nabij zijn kostschool. Via een gouden horloge dat hij daar vindt, komt hij in contact met de bewoners: de oude schilder Germán en zijn beeldschone dochter Marina. Nog voor Oscars hormonen tot bedaren zijn gekomen, neemt Marina hem mee naar een kerkhof diep in de oude binnenstad van Barcelona.

Vanaf dat moment raken de twee verstrengeld in een web van mysterie en misdaad dat zich uitstrekt rond een uitvinder van kunstmatige lichaamsdelen. De spanning loopt danig op als Oscar en Marina in bezit komen van een fotoverzameling van misvormde lichamen, die allerlei onplezierig gespuis aantrekt. Langzaam maar zeker ontdekken ze waarom zo veel mensen – of laten we zeggen: wezens – deze foto’s willen ontvreemden.

Ondertussen is Oscar druk bezig zijn eigen opwinding in bedwang te houden. Voor zover nog niet duidelijk: Marina is behalve een mysterieroman ook een verhaal over ontluikende liefde. In Marina heeft Oscar het meisje van zijn dromen gevonden: hij aanbidt haar geheimzinnige glimlach en breekbare schoonheid. Helaas lijkt Marina zijn verlegen avances niet altijd op waarde te schatten.

Bloemrijke stijl

Toegegeven: ik had enige obstakels te overwinnen voor ik me aan Marina kon overgeven. Om te beginnen wordt het ‘Victoriaanse’ omslag gesierd door een wel erg kitscherige roos. Daarbij komen de dialogen soms gekunsteld over, en bezwijkt Zafóns bloemrijke proza soms onder de weelderige overdaad: ‘Hier vormden kathedralen en uit fabels ontsprongen huizen in de naklank van niet langer bestaande straten het decor van deze geschiedenis’.

Maar de verteller in Zafón neemt het al gauw over van de mooischrijver. Als het verhaal eenmaal op gang is, gidst hij de lezer vakkundig door de duistere steegjes van Barcelona. De wereld van spanning en liefde die zich daar ontvouwt, is de moeite van een uitstapje uit serieuzere leesstof waard. Marina is een gedenkwaardig sprookje voor jongvolwassene en oudere lezers met heimwee naar de tijd dat ieder verhaal – hoe onheilspellend ook – nog op z’n pootjes terechtkwam. 

Michaël en zijn neef Nadav zijn deze twee uitersten. Michaël leeft in vrijheid en reist dankzij een erfenis van een rijke oom uit Amerika de wereld over – van Australië tot Canada, van Brazilië tot Spanje. Nadav is twee weken later dan zijn vrienden aan zijn dienstplicht begonnen, omdat zijn vader hem een concentratiekamp wilde laten zien. Eenmaal in dienst verzet Nadav zich tegen zijn meerderen en belandt hij als straf op een basis diep in de woestijn, de meest troosteloze van Israël.

Langs elkaar heen communiceren
De twee mannen – geen bloedverwanten, Michaëls ex-vrouw is Nadavs tante – e-mailen elkaar zo’n drie jaar lang. De roman is opgebouwd uit de e-mails die ze elkaar sturen. Deze vorm houdt de twee personages op afstand van de lezer, en van elkaar: zo gaan ze niet altijd in op wat de ander schrijft. Ze praten zelfs opvallend veel langs elkaar heen. Zo zijn daar Michaëls adviezen aan zijn neef Nadav om positief te blijven denken, die hij bijvoorbeeld zo verwoordt:

Vergeet niet dat we zonder de pijn van slechte tijden, in goede tijden het genot niet op juiste waarde kunnen schatten! De pijn van vandaag bestaat zodat we ons die herinneren op andere dagen, bij een glas bier aan het strand, omgeven door goede vrienden, als we volmondig lachen en we misschien met enige weemoed terugdenken aan die moeilijke periode.

Het is een pijnlijke raad voor iemand die het niet naar zijn zin heeft in het leger. Nadav wekt dan ook niet de indruk dat wat zijn oom zegt echt bij hem landt, en schrijft vooral terug over zijn ontberingen op de basis. Soms wijst hij zijn oom terecht, wanneer die weer eens een avontuurtje met een vage vrouw heeft beleefd bijvoorbeeld. Van deze berispingen trekt Michaël zich weinig aan, hij volgt een spirituele mantra om in het moment te leven. Doordat ze zich allebei niet zo veel van de gegeven adviezen aantrekken werkt het lezen van de roman nogal op de zenuwen. Waarom blijven zij elkaar doorschrijven?

Formuleringsproblemen
Op andere momenten wordt er juist te veel gezegd. Nadav schrijft aan zijn oom in Canada: ‘Ik heb je laatste brief ontvangen, en het bijbehorende pakketje (een scherf van de spiegel die een straaltje zon had opgevangen […], een servetje doordrenkt met een restje crème brûlée uit het restaurant in het natuurreservaat…).’ Michaël weet dit, hij heeft het immers opgestuurd. Overbodig.  

Er zijn meer elementen in de roman die niet goed werken. Nadav reageert in de aanhef van zijn e-mails op hetgeen zijn oom hem daarvoor verteld heeft. Na diens deelname aan een seance schrijft Nadav aan zijn ‘zeer geliefde Michaël-het-Medium’, en later begroet hij met ‘hallo daar man der zielen.’ Allicht dat dit grappig bedoeld is, maar het komt eerder onhandig over. Datzelfde gevoel komt naar voren wanneer Michaël zichzelf op de borst klopt wanneer hij een computer- of ‘formuleringsprobleem’ overwonnen heeft. In de herhaling schuilt verveling. Over het algemeen heeft het proza van Ver weg geen last van dergelijke problemen, al is het soms dus wel wat knullig.

Onwaarschijnlijk
De titel van het boek draagt een dubbele betekenis. Als Michaël en Nadav e-mailen, zijn ze altijd in twee verschillende landen. Als Michaël een keer terug is in Israël wordt er gelijk niet meer gecorrespondeerd. Ze bellen, of ontmoeten elkaar. Dit wordt dan later, als ze weer van elkaar verwijderd zijn, in de e-mails gememoreerd. Daarnaast bestaat er ook een mentale afstand tussen de mannen, die niet nader tot elkaar komen.

Des te verrassender is dan ook de ontknoping in de epiloog, waarin de mentale afstand tussen Michaël en Nadav overbrugd blijkt te zijn. Dat de twee mannen naar elkaar gegroeid zijn, komt uit de lucht vallen. Er is geen sprake geweest van toenadering in de voorafgaande jaren (en dus e-mails), dus is deze wending niet alleen verrassend, maar ook onverwacht en zelfs onwaarschijnlijk. Met één klap stort alles wat de roman eerder opgebouwd had in elkaar.

Een leegte
De vraag hoe een mens zijn leven moet of kan leven, is in elk tijdsgewricht zeer prangend. Het is dan ook de grondkwestie in veel romans en verhalen. Zo is er de treurige en tegelijkertijd prachtige herhaling van de tijd in romans als Mrs Dalloway van Virginia Woolf en Michael Cunninghams The Hours. Of neem de melancholieke bespiegelingen over de tijd en verlies van de hoofdpersonages in romans van Cees Nooteboom zoals Rituelen en Allerzielen.

Waar die romans vertrekken vanuit de ontwikkeling van een hoofdpersoon, heeft Hilu in Ver weg een idee als uitgangspunt genomen: het in contact brengen van de spirituele oom met de nuchtere neef. Omdat de twee briefschrijvers zo weinig op elkaar reageren bloedt deze opzet al snel dood. Al hebben ze begrip voor elkaar, ze zijn uiteindelijk alleen maar met zichzelf bezig. Dat begrip wordt nooit beïnvloeding en daardoor ontwikkelt geen van beide personages zich tot iets anders dan ze al waren – en als na al dit stilstaande water de epiloog volgt, is dat een ontgoocheling. Dat maakt deze roman tot een leeg boek, gelijk de lege woestenij rondom Nadavs basis.