Mijmeren, met plot

Het leven van de verteller van deze roman, een naamloze journalist in het Parijs van het Interbellum, wordt beheerst door een moord die hij jaren geleden gepleegd heeft. Hij was soldaat tijdens de Russische Burgeroorlog en er valt wat voor te zeggen dat het geen moord was, maar zelfverdediging. Deze gebeurtenis heeft zijn leven bepaald: 

In de tijd dat dit gebeurde was ik zestien jaar – en aldus markeerde die moord het begin van mijn zelfstandige leven en ik ben er zelfs niet zeker van of hij niet een stempel heeft gedrukt op alles wat mij daarna beschoren was te ervaren en te zien.

Spiegelingen
Jaren later leest hij de verhalenbundel I’ll Come Tomorrow, waarin onder meer het verhaal ‘Het avontuur in de steppe’ staat. Hierin wordt ogenschijnlijk de moord die de verteller gepleegd heeft vanuit het perspectief vanuit de beschotene verteld. De verteller raakt geïntrigeerd door het verhaal en diens auteur, de mysterieuze Alexander Wolf. Zijn zoektocht naar Wolf verloopt moeizaam. De roman bereikt een eerste hoogtepunt als ze elkaar toch ontmoeten, via een gemeenschappelijke vriend. Ze blijken hetzelfde gedacht te hebben: ‘Dit is zo onverwacht,’ zegt Wolf, ‘ik had me u zo anders voorgesteld en ik was al helemaal aan de gedachte gewend dat u allang niet meer onder de levenden was…’

Beide mannen dachten dat de ander dood was, en beiden hebben ongelijk. Het is niet de enige spiegeling in de roman. Er zijn meer scènes die eerdere gebeurtenissen in een nieuw daglicht zetten. Deze strakke compositie en de trage, langzaam voortvloeiende vertelstijl tillen Het fantoom van Alexander Wolf ver boven het niveau van een thriller, waar het zoeken naar Alexander Wolf eerst op lijkt. Dit wordt duidelijk wanneer Wolf niet pas aan het einde, maar eerder in het verhaal opduikt. Daardoor verwordt de roman van een simpele speurtocht tot een meditatie over zingeving en eenzaamheid.

Eenzaamheid
Het fantoom van Alexander Wolf is niet de platte thriller die het ook had kunnen zijn, het is vooral een subtiele en gelaagde filosofische roman. De zoektocht van de verteller naar Alexander Wolf is niet meer dan een katalysator voor de existentialistische ideeën achter deze geschiedenis. De verteller en zijn vriendin Jelena Nikolajevna, die hij bij een bokswedstrijd ontmoet, vervelen zich vaak. Hij moet er voor zijn werk nog wel eens uit, maar zij lijkt hele dagen binnen te zitten. Er gebeurt weinig in het leven van deze Russische emigrés, wat benadrukt wordt door de rustige stijl van de roman, die de lezer dwingt langzamer te lezen.

Hierdoor heeft de verteller genoeg tijd om over zijn leven, en dan vooral de eenzame momenten, na te denken. Zijn levensfilosofie is er een van uniciteit:

datgene was gebeurd waar ik zo vergeefs mijn hele leven op gewacht had en wat geen mens behalve ikzelf kon begrijpen, omdat niemand precies zo had geleefd als ik en niemand de samenhang van alle dingen die kenmerkend was voor mijn bestaan.

De samenhang van het leven
Inderdaad, niemand leeft een leven dat geheel identiek aan een ander is. De schrijver die deze instelling zo treffend weet te verwoorden, verdient lof. De gedachten in deze roman roepen een aantal bij uitstek literair-epistemologische vragen op: wat is ons perspectief in het leven? Tot welke informatie hebben wij toegang? Het incident aan het begin van de roman, waarin de verteller Alexander Wolf naar zijn idee doodschiet, is een prachtige illustratie bij deze vragen: hij rijdt te paard weg, zijn rug gekeerd naar zijn slachtoffer, en ziet daardoor niet wat er met Wolf gebeurt.

Dit soort ervaringen, uniek voor ieder van ons, kennen we allemaal. Literatuur is een manier het beperkte ik te overkomen door te schetsen wat de ander heeft ervaren: dat doet het verhaal ‘Het avontuur in de steppe’, en dat doet Het fantoom van Alexander Wolf. Ieder mens heeft een eigen ‘samenhang van alle dingen’, maar door literatuur te lezen kunnen we andermans unieke samenhang ervaren. Gazdanov heeft dit begrepen en deze notie ook verwerkt in een roman waarin alle elementen zorgvuldig op elkaar afgestemd zijn. Zo zijn er scènes die eerdere spiegelen – zoals de eerste en de laatste van de roman – of de filosofische gedachtegangen van de verteller, die naadloos aansluiten bij de thematiek van de roman. Gazdanovs nostalgische mijmerstijl, perfect gevangen in Yolanda Bloemens vloeiende vertaling, schittert in het ingetogen literair-filosofische pareltje dat Het fantoom van Alexander Wolf is.