De Koninklijke BV ligt ergens in het Midden-Oosten voor anker en de baggeraars aan boord vermaken zich met het pesten van een collega. Tijdens een shore-leave bezoeken ze gezamenlijk een bordeel, maar wanneer dat bezoekje een raar staartje krijgt zit een van de mannen plotseling met een weesjongetje opgescheept. Zoveel wordt duidelijk uit de verhalen van de geplaagde baggeraar, die hij zelf opschrijft terwijl hij voor onderzoek in een soort psychiatrisch centrum verblijft. De baggeraar heeft van de psychiater opdracht gekregen om een boek te schrijven over het baggerwezen, iets waar hij met enthousiasme aan begint: om zijn geliefde vrouw Babette (Babseflapsje) weer te mogen zien doet hij immers alles. En in de tussentijd kan de psychiater mooi een rapport maken over de baggeraar.

Deze jongen ken wel haarfijn uit de doekjes winden waar het in wezen om draait bij het baggerwezen, maar wie leest het nou? Ja, jij. Ben ik mooi klaar mee. Misschien kan ik beter maar de pijp van Maarten aan de hoogste wilg hangen. Weet je wat ie zegt, die mooie gek? Zegt ie zo van dat ik het zeker moet afmaken alsvanwege dat mijn onderhavige grote baggerboek een heel belangrijk boek is voor de mensen. Dat zegt ie.

Je ziet: de schrijfstijl van de baggeraar is op z’n zachtst gezegd bijzonder. Hij verbastert en verhaspelt allerlei uitdrukkingen en bezit zo’n grote woordenschat voor bepaalde onderwerpen (vooral seks en baggeren) dat je er stijl van achterover slaat. Maar ondanks het verdraaien van allerlei gezegden en uitdrukkingen blijft het verhaal prima te volgen. Zelfs wanneer de baggeraar in de war raakt en vergeet te vertellen wat zijn onderwerp nu precies is.

Twee schrijvers

Een boek volschrijven met een verhaal van een baggeraar, in zijn eigen woorden opgeschreven, dreigt op een bepaald moment uit te monden in een trucje: de stijl kan ook gaan vermoeien. Niet in Het grote baggerboek. De schrijver roept een tegenspeler in het leven in de vorm van een droge psychiater, die in alles het tegenovergestelde is van de baggeraar. Ook hij schrijft hoofdstukken, maar dan in een ambtelijke taal die keurig verbloemt wat er nu precies aan de hand is. De psychiater onderzoekt de baggeraar en denkt dat hij baanbrekend materiaal in handen heeft met diens baggerboek, maar uiteindelijk blijkt het net iets anders te lopen dan hij denkt. De baggeraar en de psychiater zijn op één punt namelijk wel hetzelfde: ze vallen op dezelfde vrouw.

Het grote baggerboek is een geestig, vlot geschreven boek waarin prachtig wordt aangetoond dat je met taalgebruik en woordkeuze alleen twee heel verschillende werelden kunt oproepen. Het eerste verhaal, dat van de baggeraar zelf, is hier en daar iets te fantasievol, maar het tweede plot, dat zich ontwikkelt tijdens het schrijven van het baggerboek, is ijzersterk. Andere boeken zouden zichzelf misschien bedelven onder een overdaad aan stijl en creativiteit, maar niet dit boek. Het bijzondere aan Het grote baggerboek is dat je een zeer goed geschreven boek leest, dat stevig in elkaar zit en dat bovendien de luchtigheid behoudt. Om met clichés uit maandverbandreclames te spreken: je voelt niet eens dat het literatuur is. Het grote baggerboek doet zijn titel gelukkig geen eer aan.

~

Chaos

In een interview met de Groene Amsterdammer zegt Brouwers dat ze daarom het boek doorvlochten heeft met uitgebreide essayistische uitweidingen: als tegengewicht voor de gefragmenteerde wereldvisie van hoofdpersonage Rink de Vilder. Want in tegenstelling tot de gedachten en gesprekken van Rink, gaan de uitweidingen van de verteller daadwerkelijk ergens over. Ze laat op geïnspireerde wijze allerlei bronnen en denkers over elkaar heen buitelen, om een zo geladen mogelijke visie op haar versie van de jaren negentig te krijgen. Die visie is misschien niet altijd even interessant, en het lost het probleem van de levenloze personages niet op, maar innovatief en origineel is die visie wel altijd. Daarnaast weet Brouwers verhaal en commentaar zo door elkaar te weven dat er een lekkere vette laag betekenissen ontstaat. ‘Casino’ zou Italiaans zijn voor chaos, maar een chaos is Brouwers’ boek geenszins: als ze op dreef is, gonzen de zinnen van de trefzekere en merkbaar weloverwogen dubbelzinnigheden.

Moordaanslag

Nu zou die chaos ook betrekking kunnen hebben op de gedachtekronkels van de hoofdpersoon. En wellicht is Rink inderdaad te ongeconcentreerd om visie te hebben, maar hij is niet dom. Onder het motto ‘geen slapende honden wakker maken’ kan Rink zichzelf er in 1992 nog net van overtuigen dat er niets verdachts is aan zwembaden vol zwart geld. Maar in 1996, als iemand het IRT-rapport op zijn bureau laat vallen, moet er wel een belletje rinkelen. Overigens is dat belletje lange tijd niet meer dan dat: Rink heeft alleen vermoedens die de commentaartekst bij de lezer aanwakkert, maar niet bevestigt. Pas als hij een moordaanslag op Philip denkt te zien slagen, kan Rink opklimmen uit Philips schaduw, om voor eens en voor altijd uitzoeken hoe een scheepsarchitect aan zulke vijanden komt. Het is ook pas dan, in 2002, als Philip uit hun leven verdwenen is, dat de personages redelijk samenhangende maar nog steeds opvallend onvolledige verklaringen kunnen doen over het voorbije decennium.

Prietpraat

Misschien wek ik nu de indruk dat de karakters dat niet proberen tijdens de rest van het boek. Dat is niet het geval. Tussen de leegte van alledag en de wijsgerige beschouwingen van de verteller loopt een halfslachtige poging van twee personages om enigszins grip te krijgen op de jaren negentig-mentaliteit. De ‘Boss Hog’-achtige Bob Kahl en socioprietpraatster Zowie Zellen proberen een televieformat te slijten (de ZZ-show) waar de hele tijdsgeest aan vastgeklonken zou zitten. Echter, ondanks het wereldwijde succes van die ZZ-show kan de lezer, met Rink de Vilder, niet anders dan concluderen dat de fundering van dat format doet denken aan snippers filosofiescheurkalender, die vervolgens in volstrekt willekeurige volgorde worden opgelezen. Het blijft fragmentarisch, omdat nu eenmaal niemand het totale overzicht kan hebben op iets waar hijzelf deel van uitmaakt.

Toch geslaagd

Het is dan ook opvallend dat de commentaartekst tot op zekere hoogte wel de pretentie heeft alles samen te binden. Maar opvallender is misschien wel dat het Brouwers heel aardig lukt: het verhaal, het geouwehoer van de personages en de commentaartekst vormen op den duur één geheel. Toegegeven: het boek heeft een slome start en de lezer heeft nauwelijks binding met de personages. Maar die personages zijn boven alles onderdeel van de tekst. En naarmate er meer tekst in het hoofd van de lezer samenkomt, wordt die tekst als geheel coherenter, en worden de personages interessanter. De stijl, de spanning en de visie stuwen elkaar op. Het boek probeert niet in één keer de tijdgeest van de jaren negentig te verklaren; het biedt er een raam op. Casino is geen mislukte sociologisch-maatschappelijke analyse, het is een uitzonderlijk geslaagde ideeënroman.