Onlangs bleek Palmen nog een ander slachtoffer op het oog te hebben: Thomas Vaessens en zijn werk De revanche van de roman. In een recent interview maakte ze hem uit voor charlatan. Hij zou een handlanger zijn van voornoemde nietsnutten. Harde woorden, die vragen om een onderbouwing. Het geluk van de eenzaamheid lijkt een poging die te geven, maar blijft steken in abstracte en ouderwetse argumenten.

Hans Goedkoop
Elke schrijver heeft één verhaal of thematiek, wordt vaak gezegd. Die van Palmen is de inwerking van fictie op het werkelijke: literatuur beschrijft de realiteit, maar oefent ook invloed daarop uit. Feit en fictie zijn niet te scheiden, noch in de literatuur, noch in de werkelijkheid. Goede literatuur verandert de wereld een beetje, of op zijn minst de blik van de lezer daarop.

Dat brengt Hans Goedkoops Een verhaal dat het leven moet veranderen (2004) in gedachten. Het geluk van de eenzaamheid lijkt – buiten die centrale gedachte dat kunst de wereld moet veranderen – in alles het tegendeel van Goedkoops essaybundel. Waar Goedkoop meeslepend schrijft, zichzelf in de waagschaal legt, concrete voorbeelden helder uitwerkt en enthousiasme overbrengt, stelt Palmen op al deze punten teleur.

Leeg en hol
Allereerst ligt dat aan haar belabberde stijl. Ondanks haar gehamer op stilistisch vernuft en persoonlijke visie, is haar eigen schrijfwerk om van te gapen zo saai. De woorden zijn leeg en hol. In elke alinea, in elk hoofdstuk komen ze terug, soms letterlijk woord voor woord. Al die grote woorden maken van dit boekje iets etherisch, waar niet echt iets uit blijft hangen. Een voorbeeld:

De compassie, troost en paradoxale gemeenschappelijkheid die worden opgeroepen door de erkenning van de wezenlijke eenzaamheid en uitzonderlijkheid van eenieder is tegengesteld aan de verbroedering en het saamhorigheidsgevoel waarop de aantrekkingskracht van popconcerten, schlagerfestivals, dancefeesten, lectuur en andere uitingen van massacultuur berust.

Het lukt Palmen niet haar kenmerkende, neerbuigende houding af te leggen. Door het hele boekje heen sijpelt minachting, zoals die ook uit woorden als ‘nietsnut’ en charlatan’ spreekt. Inhoudelijke argumenten om haar afkeer van bijvoorbeeld Saskia Noort te onderbouwen, zijn niet terug te vinden. Steeds weer grijpt ze terug op wat grote auteurs en denkers vóór haar hebben geschreven. Is Palmen bang voor de moderne tijd? Ze kan dan wel beweren dat ze ‘lectuur en kitsch’ niet veroordeelt, maar dat doet ze wel, voortdurend. Het had veel gescheeld als ze daar oprecht in was geweest. Haar ongefundeerde aanklacht lijkt nu verdacht veel op het populistische getier waar ze zo’n hekel aan heeft.

Traditie
Het geluk van de eenzaamheid is het tweede deel van de reeks ‘Over de roman’, een initiatief van Athenaeum – Polak & Van Gennep. Vorig jaar verscheen het eerste deel van de hand van A.F.Th van der Heijden, Kruis en kraai. De reeks wil een ‘plaatsbepaling’ van de roman aan het begin van de eenentwintigste eeuw bieden. Bij Van der Heijden bleef die plaatsbepaling vooral een bepaling ten opzichte van de modernistische traditie.

Ook Connie Palmen blikt vooral terug de twintigste eeuw in en maakt de belofte van de reeks niet waar. Het is wachten op de essayist die écht stelling durft te nemen in de eenentwintigste eeuw, die vooruit durft te kijken in plaats van alleen maar achteruit, het modernisme in. Thomas Vaessens durfde het aan. Geef nu de beurt aan Hans Goedkoop, bijvoorbeeld.

David Foster Wallace was na de publicatie van zijn magnum opus, de vuistdikke toekomstroman Infinite Jest (1996), een van de belangrijkste figuren in de Amerikaanse literatuur. Hij geldt als inspirator van een hele generatie schrijvers, onder wie Jonathan Safran Foer en Benjamin Kunkel. Vorig jaar pleegde hij, nadat hij niet langer reageerde op antidepressiva, zelfmoord. Het is verleidelijk zijn werk nu te beschouwen in het licht van die tragische gebeurtenis en het te zien als kroniek van een aangekondigde dood. Dit zou de schrijver echter tekortdoen. Hoewel dit essay alweer bij vijftien jaar oud is heeft het weinig aan kracht verloren. De Nederlandse lezer mag zich gelukkig prijzen dat ook een kleiner werk als dit is vertaald.

Alleen in de massa
Harper’s Magazine boekte een volledig verzorgde cruise van een week voor de schrijver, met als enige wederdaad een uitgebreid verslag voor het tijdschrift. Wallace komt terecht op de MS Zenith, die hij consequent aanduidt als de MS Nadir. Wat volgt is een bij vlagen hilarisch verslag vol onzichtbare kamermeisjes, vervelende tafelgenoten, een wantrouwige kapitein die Wallace’ nieuwsgierigheid niet op prijst stelt, overvloedig eten, een state of the art-badkamer en misplaatste jaloezie over de vermoedelijk nog grotere luxe op een verderop aangemeerd schip van een concurrerende maatschappij.

Al lezende doet het ‘machtige lazuren hemelgewelf’ pijn aan de ogen. Enerzijds omdat de beschrijvingen vaak prachtig zijn, anderzijds omdat het door Wallace beschreven geluk pijnlijk oppervlakkig is. De tekst ademt de onmogelijkheid voor de schrijver zijn ironische afstandelijkheid naast zich neer te leggen en door onvoorwaardelijke overgave genot te ervaren. Alle geestigheden ten spijt lijkt Wallace zich geen moment werkelijk op zijn gemak te voelen. Het beeld dat hij, wanneer hij zich niet opsluit in zijn kajuit, in eenzaamheid over het immense schip zwerft, dringt zich steeds sterker aan de lezer op. Toch weigert Wallace in bot cynisme te vervallen. Bij tijd en wijle is zijn toon wantrouwend, maar vaker oprecht verbaasd over het gedrag van zijn medepassagiers. Soms lijkt hij zelfs blij verrast.

De nuance in de Engelse titel – A Supposedly Fun Thing I’ll Never Do Again – is in de vertaling helaas weggevallen. Van het licht ironisch onbegrip voor het genot van een cruise in de originele titel is in de Nederlandse vertaling weinig over. Het klinkt hier meer als bijtend bedoeld sarcasme. Dit gebrek aan subtiliteit past niet bij Wallace’ observerende schrijfstijl.

Doelloos ronddobberen

Critici menen dat de essays van Wallace vaak een duidelijke structuur ontberen en zodoende richtingloos zijn. Zeker voor het eerste valt iets te zeggen. Het verhaal meandert zonder duidelijke aanleiding van het ene naar het andere onderwerp. Wallace’ stijl is hier zeer impressionistisch. Het tweede punt van kritiek is eveneens het gevolg van die stijlkeuze, mogelijk ingegeven door een meer principiële positie. Wallace wil niets beweren, geen idee opdringen of een mening venten: hij ondergaat iets om er vervolgens kritisch maar rechtvaardig verslag van te doen. De kracht van dit essay is er in gelegen dat de lezer geen moment het idee heeft een diepgaande beschouwing te lezen, terwijl men aan het eind toch het gevoel heeft nieuwe inzichten te hebben opgedaan.

Overigens sluit het gebrek aan sturing in de tekst in dit specifieke geval mooi aan bij het onderwerp. Bij een cruise gaat het tenslotte niet om een reis in de traditionele zin van het woord, de passagiers gaan nergens naar toe. Vanaf het moment dat ze aan boord stappen zijn ze op hun bestemming, het hele feest dobbert gewoon een weekje rond. Doelloos en enigszins verdwaasd, net als het vermaak dat ze aan boord in overvloed geboden wordt.