De vrouwen in Verleiding en verraad die niet van vlees en bloed zijn, spelen rollen in toneelstukken van Ibsen of zijn romanpersonages. Zij missen in hun verzonnen plots enig realiteitsgehalte, waardoor Hardwick’s bewijslast voor haar interpretaties iets theoretisch houdt. Acteurs weten daaraan te ontkomen. Hardwick voelt misschien al nattigheid waar ze over Hedda Gabler schrijft dat die ‘wel degelijk echt is, maar eerder in de knoop zit dan dat ze werkelijk complex is.’ Elders geeft ze toe dat fictie ‘niet helemaal te verenigen valt met de roekeloosheid en de stormen van het leven.’ 

Naderbij

De wereld van de gezusters Brontë staat ons wél naderbij, geholpen ook door de verfilmingen van de romans van Charlotte, Emily en Anne. En die hangen weer nauw samen met hun levens, ‘afgesneden van de natuurlijke saamhorigheid van de boerenklasse.’ Die ontbrak in het strenge domineesgezin met een zoon (geen dochter!) die in zijn ongeluk alle perken te buiten kon gaan.  

Triest is ook het ongelijke ongeluksspel tussen Scott en Zelda Fitzgerald, die net als Sylvia Plath door geestesziekte werd geplaagd. Die staat centraal in de meeste van haar gedichten. Geen pretje als je daar niet in mee kan gaan, hoezeer ze de dichtkunst op zichzelf ook machtig is. De motor achter haar ongeluk was de vroege dood van haar vader en de ontrouw van haar echtgenoot. Hardwick vindt haar ‘geen aardig mens’, wat bezwaarlijk alleen uit teksten opgemaakt kan worden. Streng ziet ze ‘haar zelfmoord als een optreden.’ Maar misschien zag Plath die, net als haar poëzie, als een vorm van nalatenschap, een statement dat naadloos op de poëzie aansluit. 

Niet overtuigend

Hardwick legt niet geheel overtuigend uit waarom ze de romans van Virginia Woolf prachtig vindt, maar op zekere hoogte niet interessant. The waves ontroerde haar, maar ze ‘weet niet wat ze erover zou kunnen zeggen.’ Woolf schrijft de mooiste oppervlakken, maar ‘alles wordt versluierd door een mist van bekoring.’ Wat moet je daar als lezer mee aan? 

Haar beschouwingen zitten stuk voor stuk vernuftig in elkaar en zijn een genot om te doorvorsen. Dat gaat niet altijd meteen: ze viert haar vindingrijkheid met een zekere lust tot formuleren, niet zelden tegen het poëtische aan. Dat veroorzaakt enige vaagheid in haar redeneringen, zodat je je afvraagt of ze dan wel kloppen. Het is een schrijfstijl die juist wél goed past in haar ook pas vertaalde roman Slapeloze nachten. 

De cases worden besloten met Dorothy Wordsworth en Jane Carlyle. Die hebben in het hoofdstuk ‘Amateurs’ ook met hun mannen geen benijdenswaardig geluk, juist omdat ze zich aan enige schrijfambitie waagden.  

Helderheid

Waarschijnlijk als slotsom eindigt het boek met het hoofdstuk ‘Verleiding en verraad.’ In haar langere zinnen leeft Hardwick zich graag uit in twee of drie varianten van een statement. Die voegen nauwelijks iets toe en doen de helderheid van het betoog geen goed. 

Dat ze haar gezichtspunten nog eens staaft aan een serie romans van voor de seksuele revolutie, is op zich geen bezwaar. De openbaarmakingen en veroordelingen in onze tijd betreffende verkrachting in het huwelijk, #Me Too en ander seksueel grensoverschrijdend gedrag hoeven niet per se te betekenen dat de aloude verhoudingen tussen mannen en vrouwen echt verbeterd zijn. Die gedragingen kwamen vroeger, hypocriet genoeg, hooguit bedekt aan het licht, evenals borsten in speelfilms. Misschien dat mannen zich meer beschaamd voelen om in de fout te gaan, maar onbeschaamd zijn de gevallen onverkort wel. 

Een marteling van een systeem

Schrijfster Nino Haratischwilli stond er middenin en plaatst nu zelf haar vier vrouwelijke hoofdpersonages Keto, Dina, Ira en Nene in het Tsibili (de hoofdstad van Georgië) van eind jaren tachtig. Midden in de grote omwenteling van het communisme naar totale anarchie. De personages zitten in de nadagen van het Breznjev-tijdperk. Mensen verliezen langzaam het vertrouwen in het systeem: de politie perst de bevolking af en de ‘buurtcrimineel’ is nog betrouwbaarder dan de gemiddelde politicus. Mensen worden vanzelf slecht – of maken slechte keuzes – als je hen in een situatie zonder hoop op beter plaatst. Zo zijn de personages te typeren: stuk voor stuk staat het leven hen tegen vanwege het grootschalige gebrek aan een toekomstperspectief en kansen. De enige kansen die de broers van de hoofdpersonages (de immer rivaliserende Tsotne en Rati) zien, is opklimmen in de machowereld van de drugshandel met alle gevolgen van dien. Na de inval van de Sovjet-Unie in Afghanistan, stroomden de drugs het land binnen en werden vele slachtoffers ‘slaven’ van het middel… 

Afgedrukte pijn

Ditmaal is Georgië niet de enige ruimte met een symbolische betekenis. Brussel, thuisstad van het Europees parlement, is de stad van waaruit de drie oudere versies van Ira, Nene en Keto in het jaar 2019 spreken. Het is de stad waar wordt bepaald welke landen mogen toetreden tot de Europese Unie. De droom van vele Georgiërs. Laat dat nu nét de plek zijn waar de foto’s van Dina – die dan overleden is – met de wereld worden gedeeld. De foto’s vormen momentopnamen van hun gezamenlijke verleden en deze worden nu openbaar gemaakt in een overzichtstentoonstelling. Tijdens de expositie worden de drie vriendinnen geconfronteerd met het verleden. In de hoofdstukken lees je afwisselend over dit ‘zwarte’ verleden. Iedere foto uit de collectie roept een andere herinnering, op. Via deze raamvertelling krijgen we als lezerspubliek op chronologische wijze het gehele verleden tot ons.  

Romeo en Julia en de drugsbende

Te midden van de machtsstrijd en de oorlog om Abchazië proberen Keto en haar vriendinnen in de jaren 70 en 80 een leven op te bouwen dat niet half zo corrupt is als de levens van hun dierbare families. Dat blijkt nogal een opgave, want veel mannelijke vrienden verliezen hun leven in de bendeoorlogen. Moord en doodslag zijn de enige constanten in hun leven. De enige die zich daar met enig succes van weet los te koppelen, is Dina. Zij ziet voor zichzelf een toekomst als fotografe weggelegd. Keto kijkt naar haar vriendin op en probeert haar voor onheil te behoeden als ze de speelbal van Keto’s broer Rati en Totsne, de broer van Nene, lijkt te worden. Nene is degene met het grootste lef en – misschien daardoor – ook degene die de zwaarste lasten lijkt te verduren. Als een ware Julia worstelt ze met haar gevoelens voor haar Romeo, de knappe Saba. Net als in het verhaal van de geliefden kunnen ze het noodlot niet afwenden. Gelukkig heeft Nene een eigen beschermheilige in de gedaante van haar vriendin Ira, de slimste van het stel, die tevens als enige een mooie toekomst voor zichzelf veilig weet te stellen. 

In het razendsnelle tempo dat je van de auteur gewend bent, lees je over de personages die komen en gaan. Kortstondig raken sommige levens van vreemdelingen verweven met het leven van de vier vriendinnen en altijd is de nasleep daarvan enorm. Zo redden Keto en Dina het leven van een jongen door de vereiste som geld aan zijn afperser te geven. Geld dat bedoeld was om Rati vrij te krijgen, die door Totsne in de gevangenis terecht is gekomen. Iedere actie eist een reactie en hier is altijd sprake van een kettingreactie. Deze gebeurtenis laat inzien dat Dina al langzaam wegglijdt in de duisternis. Je voelt hoe de vriendschap door de vingers van Keto glipt en daardoor snap je alle wanhopige handelingen die de vriendinnen treffen. Haratischwili weet ieder personage zo weer te geven dat je het gevoel hebt dat je hebt rondgekeken in de hersenpan van menig bijfiguur. Zelfs de meest kwaadaardige drugsbaron van de buurt, Tapora, lijkt nog een zekere familieman te zijn en ook de altijd stoere jongens in de wijk zijn slechts onzekere pionnen op een schaakbord. De onmacht heeft hen allemaal gegijzeld en maakt dat voor ieder van hen het onderscheid tussen goed en kwaad vervaagt.  

Onuitspreekbare tastbaar maken

Het boek vereist de nodige kennis van de Georgische geschiedenis. Dat is wellicht het enige minpuntje dat bespeurd kan worden. De verwijzingen naar vele gebeurtenissen uit het verleden volgen elkaar haastig op en je hebt enige context nodig. Het biedt helaas ook een betreurenswaardige gelijkenis met de situatie in Oekraïne. Tegelijkertijd gaat het ook voornamelijk over prille vriendschap en dat sommige vriendschappen uitgroeien tot verbintenissen voor het leven. Zoals haar personage Dina haar omgeving in foto’s kan vangen en daarmee het onuitspreekbare tastbaar maakt, kan Haratischwili met een objectieve en toch zo’n medeleven biedende beschrijving een geschiedenis navertellen.