Falsche Bewegung – de eerste van de zes schijven in de Wim Wenders-box van distributeur A-Film – begint met een helicoptershot: met een prachtige zwier worden we het verhaal ingeslingerd. Dan gebeurt het: in het tweede shot kijkt een man uit zijn raam en ziet de helicopter! Die spanning domineert Wenders’ oeuvre: met enerzijds de zucht naar een hypnotiserende esthetica en anderzijds de drang om conventionele filmtaal te vernietigen en hopelijk tot iets échts te komen.

Falsche Bewegung

Die man achter het raam is onze held. In Falsche Bewegung (1975), gebaseerd op Goethes Wilhelm Meisters Lehrjahre, ontsnapt hij aan het havenstadje waar hij woont. Onderweg maakt hij kennis met de grote thema’s van het na-oorlogse Duitsland: een oud-SS’er die doet of zijn neus bloedt (Hans Christian Blech), de naïef-zondige Duitse jeugd (Nastassja Kinski), een actrice die de liefde zoekt (Hanna Schygulla) en een gortdroge – met de traditie brekende – dichter (Bernhard Landau). Nogal een lijst met namen, kunnen we met terugwerkende kracht stellen. Wijlen Blech was in het echte leven ook Wehrmacht-veteraan, én een oudgediende in de West-Duitse cinema; Hanna Schygulla was destijds al wereldberoemd vanwege haar rol in Fassbinders Die Bittere Tränen der Petra von Kant (1972); en de zestienjarige Nastassja Kinski zou later een sekssymbool worden door haar rol in Wenders’ Paris, Texas (waarover later meer). Voor zijn vierde langspeelfilm sinds zijn filmacademie-examen wist Wenders (ooit een simpele medicijnen- en filosofiestudent) grote namen te strikken.

Als Bremer stadsmuzikanten trekken de personificaties van de Duitse identiteit naar een groot landhuis, eigendom van dat laatste ontbrekende puzzelstukje: de grootindustrieel. Als hun verblijf in de villa een nare wending krijgt, vluchten ze terug naar de slaapsteden om daar weer de grote stads-fragmentatie te ondergaan die ons moderne urbanisten zo parten speelt. Met excuses voor de lange woorden. Falsche Bewegung is het soort poëtische zoektocht dat art house-film zo’n slechte naam geeft. Niet dat de film vervelend is – helemaal niet zelfs – hij eist alleen nogal wat van de kijker. De dialogen zijn hevig beïnvloed door hermetische poëzie, en de cinematografie is even duizelingwekkend als zelfbewust. Wenders lijkt erop gebrand je in de kop te stampen dat je een film kijkt, maar wil toch (tegelijkertijd) een film maken die nog nooit gemaakt is.

Anti-Amerikanisme

In het naoorlogse West-Duitsland was de Amerikaanse dominantie niet beperkt tot de aanwezigheid van militairen. De overheersing van de Amerikaanse beeldtaal en cultuur lijkt Wenders voornaamste frustratie. Falsche Bewegung is misschien wel het beste te begrijpen als een reactie op die alomtegenwoordigheid van Amerika. En in die categorie valt ook Der Amerikanischer Freund, uit 1977. Gebaseerd op Patricia Highsmiths roman Ripley’s Game (net als de gelijknamige film uit 2002) richt Der Amerikanischer Freund zich voornamelijk op chronisch zieke lijstenmaker Johann Zimmermann (Bruno Ganz, Adolf Hitler in Der Untergang en een van Wenders’ lievelingsacteurs), die als huurmoordenaar wordt ingezet door de onbetrouwbare maar hartelijke Tom Ripley, een glansrol van Dennis Hopper.

Der Amerikanischer Freund

Hopper speelt Ripley als een intelligente maar beschadigde jongeman. Als Zimmermann Ripley vraagt waarom deze gemene en beschadigende geruchten over hem verspreidt, antwoordt Ripley: “Je wilde me geen hand geven”. Onbeleefdheid is genoeg om iemand kapot te maken.

De geniepige Amerikaan handelt in vervalste kunst, en verspreidt verkeerde informatie – het anti-Amerikanisme ligt er dik bovenop. Het biedt Wenders ook een mogelijkheid om zowel in het verhaal als in de cinematografie te mijmeren over dat andere stokpaard: de verhouding tussen beeld en waarheid, schijn en werkelijkheid. Ook in de documentaire Tokyo-Ga (1985; met Chambre 666 – een serie interviews met de grote regisseurs van deze aarde, ook 1985 – te vinden op de bonus-dvd) wordt de Amerikanisering verbonden aan de zoektocht naar een beeldtaal die nog betekenis heeft. Japan, die andere verliezer van de Tweede Wereldoorlog, heeft een vergelijkbare verhouding tot het culturele kolonialisme van de Verenigde Staten, én een eigen verzetsman in de filmindustrie: Yasujiro Ozu. Wenders heeft deze Japanse filmer zeer hoog zitten, en gaat op zoek naar de restanten van het Japan zoals Ozu het presenteerde. Hoogtepunt is een scene waarin Wenders zijn vriend en gerespecteerd regisseur Werner Herzog treft op de top van de Tokyo Tower, notabene een replica van de Eiffeltoren in Parijs. Monomaan Herzog windt zich op over de “afwezigheid van beelden in het geïndustrialiseerde landschap van Tokyo. Hier zijn geen beelden meer. We hebben beelden nodig! Echte beelden, die iets zeggen over onze tijd.” Waarna Wim Wenders snijdt naar een groepje Japanners in leren jasjes, dansend op Jan & Dean en The Beach Boys. Wordt de Amerikaanse cultuur ze opgedrongen, of is die omarming van andere culturen ook zelf weer verworden tot een typisch Japans tafereel?

De omslag

Paris, Texas

Er zit een opmerkelijk verschil tussen deze drie kritische films en de laatste twee films in deze box. Veel minder maatschappijkritisch essay, en veel meer film pur sang is Gouden Palm-winnaar Paris, Texas. Hierin probeert Travis (Harry Dean Stanton), na een lange omzwerving van vier jaar, opnieuw contact te maken met zijn zoontje en daarna zijn vrouw (de eerder genoemde Nastassja Kinski). Het bijna drie uur durende epos vermijdt oppervlakkige sentimentaliteit, en de aandacht ligt hier – atypisch voor Wenders – op de personages en hun problemen. Ze fungeren niet als sjabloon van één of ander groot idee, hoogstens als archetype: Travis is de moderne Odysseus die wanhopig zijn gezin zoekt, en Jane (Kinski) – om maar in de metafoor te blijven – is Penelope. Al is de verwijdering tussen hun beiden grotendeels aan haar te wijten.

Der Himmel über Berlin

Ook Der Himmel über Berlin ontroert. De film is het beste te omschrijven als een vroege take op de tegenwoordig zo populaire mozaïekfilm. De klassieke ‘alles is één’-gedachte onderstreept in Der Himmel über Berlin de lotsverbondenheid van de menselijke soort (jawel). Gefilmd in zwart-wit, twee jaar voor de val van de Muur, brengt Der Himmel in twee uur tijd heel West-Berlijn en al haar bewoners in beeld zonder zwaar op de hand te zijn. Beschermengel Damiel (Bruno Ganz) offert de onsterfelijkheid op voor zijn love interest Marion (Solveig Dommartin), Damiels vriend Cassiel volgt gebiologeerd de aftakeling van een oude Duitser en we zien Peter Falk als Peter Falk, worstelend met zijn rol van Amerikaanse acteur, dit alles doorspekt met poëtische trivialiteiten. Wenders sloopt alle besef van tijd bij de kijker, laat hem op gezette tijden in grienen uitbarsten, en loutert hem van alle rancune jegens naasten. Zondermeer de beste film in een box als een schatkist.

Sleutelfilm

Der Stand der Dinge

Tussen de eerste vier films (Falsche Bewegung, Der Amerikanischer Freund, Tokyo-Ga) en de laatste twee vinden we het curiosum Der Stand der Dinge (1982). De eerste tien minuten moeten aardig wat mensen uit de bioscoop gejaagd hebben: een viertal in zilverpapier uitgedoste acteurs sjokt door een post-apocalyptisch landschap, en na wat tegenslag laat het gezelschap een kind voor dood achter. Net als je op het punt staat de televisie uit te zetten, blijkt de SF-setting een filmset te zijn: we kijken naar een film over het maken van films. Het geld is op, en in een hotel net buiten Lissabon wachten de Duitse regisseur (Patrick Bauchau) en zijn acteurs op bericht van hun Amerikaanse producent. De verveling vreet gaten in de verhoudingen tussen de medewerkers.

Der Stand der Dinge is gebaseerd op Wenders’ ervaringen tijdens het draaien van de detective-film Hammett (1982). Producent Francis Ford Coppola schitterde in afwezigheid en de studio was boos op Wenders vanwege de on-Amerikaanse cinematografie. Dat autobiografische aspect is natuurlijk altijd aardig, maar wat Der Stand der Dinge interessant maakt is de duidelijke sleutelpositie tussen Wenders’ vroege en het latere werk op deze boxset. Voor het eerst wordt het verzet tegen het onbetrouwbare en uitvreterige Amerika aanleiding voor een dramatische verhandeling over echte mensen. Wenders blijkt een waar verteltalent, dat flauwe vondsten uiterst realitistisch en aannemelijk weet te maken. Tegelijkertijd kiest hij nooit de gemakkelijke weg: voor de hand liggende confrontaties tussen de regisseur en zijn crew en telefoonruzies met de producent worden niet eens getoond. Het drama zit in achtergelaten briefjes, vermeden blikken en vriendelijke gesprekjes tegen vreemden.

Wenders’ krankzinnige neiging om ‘verkeerde takes’ te kiezen (vrachtwagen passeert de camera met knippersignalen in Paris, Texas; in Der Amerikanischer Freund heeft een helicopter evenveel aandacht voor de trein die ze volgt als voor de eigen schaduw), werd al even genoemd in verband met Falsche Bewegung. Eigenlijk is ze alleen te begrijpen als het favoriete wapen van een tegen de liegende barbaren vechtende kunstenaar. Wat Wenders echter onderscheidt van de gemiddelde cultuurpessimist, is dat hij een tegenwicht probeert te bieden tegen de horden. Door telkens opnieuw aandacht te vestigen op het kunstmatige karakter van cinema, wapent hij zijn publiek tegen het mainstream-escapisme. Na deze box verdraag je enkel nog Wenders, Wenders, Wenders.

De box werd uitgebracht door A-film en bevat Falsche Bewegung (1975), Der Amerikanische Freund (1977), Der Stand der Dinge (1982), Paris, Texas (1984), Der Himmel über Berlin (1987), Tokyo-Ga (1985) en Chambre 666 (1982).

Woensdagavond is het openingsfeest opgeluisterd met champagne in een sfeervol, afgeladen Trianon filmtheater. Daarna werd de harde realiteit van Ridley Scotts American Gangster opgediend waarin de Amerikaanse droom gekaapt wordt door een veelbelovende drugsbaron uit New York. In Leiden was het overal gezellig druk op de vijf locaties: volgens de organisatoren zitten er dit jaar vijftig man bij een Russische film waar er vorig jaar vijf zaten. Prikkelen deed tv-filosoof Bas Haring vrijdagavond in een uitverkocht Scheltema over zijn lievelingsfilm The Big Lebowski (1998), precies zoals programmeur Alexander Mouret het voor ogen had. Prachtfilms waren er zeker, maar er zat ook kaf tussen het koren. De zaterdagavond bood een voorlopig dieptepunt van de Britse romcom, in de vorm van Run Fatboy Run. Zonder kaf geen koren, en wuivend goud troffen wij zondagavond in de magisch-realistische Tsjechische film I Served The King of England. Een instant klassieker en een passende finale voor een verrassend festival.

Deel 1 | Deel 2

Hel in Harlem

American Gangster
(Ridley Scott • 2007)

In 1968 in Harlem boeren de junks, hufters en moordenaars goed. Schokkend is dat ze allemaal bij de New Yorkse politie zitten. Het is even slikken, maar dit is een waargebeurd verhaal gebaseerd op het artikel The Return of Superfly van Mark Jacobson in New York Magazine. Frank Lucas (Denzel Washington), een uitgekookte crimineel, is de Maffia te slim af. Hij wordt rijk met het importeren van heroïne in lijkzakken tijdens de Vietnam Oorlog. Is niets in de VS heilig meer? Jazeker, GELD, en Lucas koopt alles en iedereen om. Alleen de reïncarnatie van Pacino’s Serpico, Richie Roberts (Russell Crowe), is onkreukbaar. Ridley Scott (Blade Runner, Alien) levert vakwerk, maar in de buurt van genreklassiekers als Scarface en Goodfellas komt zijn Amerikaanse boef niet. American Gangster is onderhoudend, maar ook onevenwichtig: personages als Eva, de vrouw van Lucas (Lymari Nadal), worden schaars uitgediept. Het uitstekende duo Washington & Crowe excelleert, maar Josh Brolin als de doodenge corrupte agent Trupo steelt de show. Toen was iedereen corrupt en wie niet corrupt was moest dood. Zou het nu anders zijn?

Starkiller avant la lettre

The Assassination of Jesse James by the Coward Robert Ford
(Andrew Dominik • 2007)
Amerika is een zeldzaam fotogeniek land. Cinematograaf Roger Deakins is er zich ook van bewust en levert hier met onvergetelijke beelden van een desolaat, winters Missouri een visueel meesterstuk af. Regisseur Andrew Dominik heeft het kunstje afgekeken van Terence Malicks Days of Heaven (1978), en de hier gebruikte trage en poëtische stijl is net zo trefzeker. Ondanks de bekende afloop blijft het tot aan de bloedstollende finale boeien. Jesse James (1847-1882), zoon van een predikant, was een paranoïde moordende treinovervaller die een legende werd. Hij stal van de rijken en machtigen en werd een held voor het gewone volk. Brad Pitt overtuigt als Jesse, maar de jonge Casey Affleck – met zijn hoekige onheilspellende portret van starkiller avant la lettre Robert Ford – imponeert nog meer. De fascinatie van Ford voor zijn beroemde prooi is bijna voelbaar. En evenals de lafhartige navolgers die hij vele jaren later kreeg, denk aan Lee Harvey Oswald die J.F.Kennedy doodschoot en Mark Chapman die John Lennon vermoordde, zal Ford onlosmakelijk als een Siamese tweeling eeuwig verbonden blijven met zijn legendarische slachtoffer.
Lees ook de uitgebreide recensie.

Wie is de ezel?

Gone Baby Gone
(Ben Affleck • 2007)

Als er geen aanleiding is om een wet uit te voeren moet die dan niet komen te vervallen? Of is de wet heilig, zelfs als schrijnend onrecht dreigt? Volgens de vermaarde Engelse schrijver Charles Dickens is de wet een ezel, koppig en onbuigzaam. Deze intrigerende thriller met een van de meest verpletterende slotscènes uit de recente filmgeschiedenis, legt het dilemma bloot. Debuterende regisseur Ben Affleck laat zien dat hij als acteur goed heeft gekeken naar zijn regisseurs. De grimmige en sombere sfeer, de acteurs uit een achterbuurt van Boston, de muziek, alles aan deze film overtuigt. Een bijzondere prestatie voor een debuut. De plot is complex, maar niet hinderlijk verwarrend. Iedere keer neemt het een andere wending. Affleck regisseert zijn jongere broer Casey. Hij speelt Kenzie, een privé rechercheur, die de ontvoering van een kind moet oplossen. Acteerkanonnen als Morgan Freeman en Ed Harris spelen ook belangrijke rollen, maar net als in The Assassination of Jesse James staat Casey Affleck meer dan zijn mannetje. A star is born.

Britse romcom op sterven na dood

Run Fatboy Run
(David Schwimmer • 2007)

Sinds Four Weddings and a Funeral (1994) en Bridget Jones’s Diary (2001) is het langzaam bergafwaarts gegaan met de oer-Britse romantische komedie. Love Actually (2003) was wel aardig, en er is ontegenzeggelijk een markt voor degelijk gemaakte ongein. Love Actually kreeg een Nederlandse versie, Alles is liefde, die overal volle zalen trekt. Maar met Run Fatboy Run heeft de Britse romcom een voorlopig dieptepunt bereikt. Simon Pegg, die Fatboy speelt, heeft als BBC-komiek een eervolle staat van dienst. Hij excelleerde in de cultserie Big Train en speelde op het grote scherm in het geslaagde Shaun of the Dead (2004). Om Fatboy te spelen moest hij tien kilo aankomen, vijftien minder dan Robert de Niro haalde voor Raging Bull (1980). Dat verschil geeft ook ongeveer de verhouding tussen lichtgewicht Pegg en zwaargewicht De Niro aan als het om acteren gaat. Run Fatboy Run, met zijn flinterdunne infantiele plot, is Britse ongein van de onderste plank. Maar het moet gezegd, het publiek lachte vaak om de geweldige Ierse komiek Dylan Moran die de show stal als Fatboy’s vriend. Desondanks alleen een aanrader voor mensen die aan chronische slapeloosheid lijden.

Magische Tsjechen

I Served the King of England
(Jirí Menzel • 2006)

Hoe onleuk Simon Pegg is en hoe subtiel komedie-acteren kan zijn, zien we in deze glansrol van Ivan Barney. Hij speelt de jonge Jan Dite in de Oscarinzending uit Tsjechië, I Served the King of England van de bejubelde acteur/regisseur Jiri Menzel. Ivans prestatie is even onnavolgbaar als de originele Tsjechische titel, Obsluhoval jsem anglického krále. Een jonge ober wil miljonair worden in het Praag van voor de Tweede Wereldoorlog. Bijna even innemend als Ivan Barney is Oldrich Keiser als de oude Jan Dite, die terugkijkt op zijn wilde jaren. De soms bijna surrealistische beelden zijn adembenemend. In de grandeur van het Hotel Pariz in Praag spreekt de Maître alle talen, van Chinees tot Afrikaanse dialecten. Hij weet exact wat een gast wil eten als hij de deur binnenloopt. Zijn gave heeft hij te danken, meent hij, aan het feit dat hij ooit de Engelse koning bediende. De Nazi’s krijgen Jan Dite niet klein, maar in 1944 als de Russen Praag binnen vallen poept het communisme op zijn glorieuze feest. I Served the King of England is even vertederend als Amélie (2001), en even fantasierijk als Tim Burtons Big Fish (2003). Magisch realisme is nooit zo oogverblindend magisch of overrompelend realistisch in beeld gebracht.

Publieksprijs

Het LFF kent ook een publieksprijs (De IJzeren Haring). De winnaar dit jaar is Atonement.