Vloeistof en welvaart is geen licht verteerbare bundel. Bij de eerste lezing is het vooral een aantal briljante oneliners die prikkelen om door te lezen, zoals: ‘Verdriet gaat in een nieuwe zomerjurk / over één nacht ijs op straat.’ Tegelijkertijd lijkt Lauwereyns in andere passages zijn best te doen om de lezer af te schrikken met hermetische regels als ‘Op zwartgeblakerde staven liggen batata’s / in hun paarse bikini te puffen. / Zeg, Johannes, wolf toch, / en zeg nou eens, / waar zit het, Ik? Systeem?’ Waar de niet-hardcore poëzielezer doodmoe zal worden van dit continue proces van aantrekken en afstoten, doet het voor de fanatiekere lezers zijn werk goed.

Liefde op het tweede gezicht
Juist de eigenaardige mengeling van lyriek en wetenschap, van meeslepende dichtregels en afstandelijke observatie, is onweerstaanbaar als je je er aan overgeeft. Zelfs van een tandartsbezoek weet Lauwereyns nog wat moois te maken: ‘Type-1-emoties uitgeschakeld, / hoor ik de blues van brekende golven / mij met lijzige riffen plaatselijk verdoven.’ Bij de tweede lezing van Vloeistof en welvaart begint bovendien nog een ander aspect naar de voorgrond te dringen, namelijk dat Lauwereyns’ poëzie naast wetenschappelijk én lyrisch vooral ook erg grappig is: ‘Zo’n theeceremonie heeft verdacht veel weg / van samen een kopje thee drinken.’ Met name in de gedichten waarin de drie paden elkaar kruisen, is hij op zijn best:

Gelukkig zijn we vocaal opmerkelijk vaardig
met zowat dertig verschillende kreten.

Straks komt een andere soort op hetzelfde idee

en na toevallig veel toevalligheden
is gelijk het hele paradijs er weer.

Een verwijzing naar een ‘verhakkelde medegorilla’ laat er geen twijfel over bestaan dat dit gedicht refereert aan de primaten waarmee Lauwereyns in het begin van zijn carrière proeven uitvoerde. Ironisch genoeg is het dezelfde gelijkenis met mensen die apen zo geschikt maakt voor neuropsychologisch onderzoek, die er destijds ook voor zorgde dat de dichter deze vorm van dierproeven in twijfel begon te trekken. Ethiek speelt in meerdere gedichten uit deze bundel een belangrijke rol, en krijgt vaak vorm in verwijzingen (paradijs, appels, slangen) naar de zondeval en het begin van de strijd tussen goed en kwaad.

Poëzie als therapie
Pas ná de tweede lezing van de bundel, als ik het omslag dichtsla en de merkwaardige foto van pootjesbadende mensen met op de achtergrond een (atoom)explosie goed bekijk, durf ik een poging te doen om de losse eindjes aan elkaar te knopen. Het lijkt alsof Lauwereyns in deze bundel drie stemmen met elkaar in verband probeert te brengen: die van de wetenschapper, de mens en de dichter. De eerste is objectief en deelt emoties in in type–1, type–2 en type–3. De tweede zet zijn vraagtekens bij het zwart-witte wereldbeeld dat de wetenschapper vertegenwoordigt en vraagt zich af wat een mens beter maakt dan een aap, of de ene bevolkingsgroep beter dan de andere. De derde verbindt de eerste twee door ze een taal te geven die meerduidig en veelstemmig is. Wat maakt dat Vloeistof en welvaart? Een filosofische verhandeling? Een therapiesessie? In ieder geval een bundel die uitnodigt tot lezen en nadenken. Minstens drie keer. 

Bach

Adrian Herzog en Martijn van Vliet, een chirurg en een wetenschapper uit Bern, ontmoeten elkaar in de Provence en besluiten samen terug te reizen. In de intieme sfeer die tussen hen ontstaat, vertelt Van Vliet de tragische geschiedenis van zijn dochter Lea. Na de dood van zijn vrouw Céline sluit de kleine Lea zich op in haar eigen wereldje. Ze is ontroostbaar en onbenaderbaar. Maar als ze een jaar later op achtjarige leeftijd een violiste Bach hoort spelen, keert de glans terug in haar ogen en besluit haar vader een viool voor haar te kopen. Al snel blijkt dat Lea buitengewoon getalenteerd is en dat haar een schitterende toekomst als concertvioliste te wachten staat. Maar haar talent heeft ook een keerzijde.

Realiteitsverlies

De glans in Lea’s ogen geeft haar vader hoop dat haar ziel opnieuw tot leven is gewekt. Met iedere vordering van zijn dochter verdwijnt de herinnering aan zijn vrouw verder op de achtergrond. Voor Van Vliet staat de viool symbool voor Lea’s wedergeboorte. En voor Lea? Genialiteit bekommert zich niet om het individu. Hoe meer Lea zich overgeeft aan de dwingende roep van haar instrument, hoe meer ze het contact verliest met de realiteit. Ze valt ten prooi aan haar eigen perfectionisme.

Haar vader heeft het beste met haar voor en doet alles om de carrière van zijn dochter te ondersteunen. Maar wat hij niet beseft is dat hij met al zijn goede bedoelingen alleen maar bijdraagt aan haar ondergang. Een onomkeerbaar drama ontvouwt zich en niemand heeft de regie. ‘De ziel is een plaats waar dingen gebeuren, niet waar dingen gedaan worden,’ zegt Van Vliet. Terwijl Lea zich verder omhoog werkt, raakt Van Vliet verder van zijn dochter verwijderd en daarmee ook van zichzelf. Wanhoop drijft hem tot een misdaad, waardoor hij uiteindelijk de grip op zijn leven verliest.

Vrije wil

Pascal Mercier is als hoogleraar filosofie verbonden aan de Universiteit van Berlijn. Hij vertaalt in zijn romans ingewikkelde psychologische en filosofische thema’s in meeslepend, literair proza. Als geen ander weet hij tot de diepten van zijn personages door te dringen. Opvallend daarbij is de psychoanalytische vertelconstructie. Twee mannen op weg naar huis. De een vertelt zijn verhaal, de ander luistert zonder te oordelen. Het proces dat daarmee in gang wordt gezet, toont zowel de begrensdheid als de verbondenheid van de psyche.

Wij werpen de schaduwen van onze gevoelens
Op de anderen en zij de hunne op ons
Soms dreigen we erdoor verstikt te worden
Maar zonder hen zou er geen licht zijn in ons leven.

Mercier dwingt de lezer zijn eigen autonomie onder de loep te nemen. Zijn stijl prikkelt en beroert de geest. In hoeverre zijn wij meester over ons leven? Hebben wij een vrije wil? Of zijn wij het product van de beelden en wanen die anderen over ons uitstorten? Wat weten we eigenlijk van dat wat ons drijft? En van elkaar? Lea is een roman over samenzijn zonder elkaar te ontmoeten, over de verzwegen wereld van de fantasie en over de onmogelijkheid om ooit werkelijk tot de ander door te dringen.

In 2003 verscheen het boek The Devil Wears Prada van Lauren Weisberger. Zij baseerde haar verhaal op haar ervaringen als redactrice bij de Amerikaanse Vogue. De duivel uit de titel is symbool voor de hoofdredactrice van dat blad, Anna Wintour, die Weisberger beschrijft als een ware tiran. Nederland heeft met Klatergoud een eigen The Devil Wears Prada gekregen. Franke van Hoeven liet zich bij het schrijven inspireren door haar werk bij de glossy Jacky.

Miss Schrikbewind

In het verhaal speelt de volslanke Brit de hoofdrol. Zij ambieert na haar studie Literatuur een leven als Carrie Bradshaw uit Sex and the City en solliciteert bij een glossy vrouwenblad, Audrey genaamd. Eenmaal aan de slag, gaat er een wereld voor haar open. Ze mag haar idool Bret Easton Ellis interviewen, eet risotto met bladgoud en gaat op zakenreis naar New York.

Maar ze moet voor haar nieuwe leven wel wat over hebben. De redactie wordt aangevoerd door ‘Miss schrikbewind’, een ontzettend verwende dame die de duurste crèmes achterover drukt, haar redactie afsnauwt en gaat stampvoeten als ze haar zin niet krijgt. En een ‘Audrey’, zoals de redactrices van het blad genoemd worden, is mooi en slank. Brit zet zichzelf op een hongerdieet, met vreetbuien als gevolg. Om het oppervlakkige leven op de redactie vol te houden, drinkt ze liters witte wijn.

Chicklit

Brit is single, woont in Amsterdam, doet iedereen die daar niet woont af als ‘provinciaal’, brengt haar sociale leven grotendeels achter haar Hyvespagina door en anders achter een glas witte wijn. Klatergoud is chicklit en sluit naadloos aan bij Bridget Jones en Sex and the City, waarin single vrouwen uit de grote stad de hoofdrol spelen. Toch zou je Van Hoeven tekort doen als je haar boek alleen als chicklit zou aanduiden. De ontwikkeling van het karakter van Brit werkt ze namelijk goed uit. In tegenstelling tot Bridget Jones of Carrie Bradshaw, wier levensdoel het vinden van de prins op het witte paard is, zoekt Brit naar echt contact en een baan die haar voldoening geeft.

Brit doorloopt de fases van een antropoloog op veldwerk: eerst wil ze dolgraag een ‘Audrey’ worden, ze past zich aan, ervaart het cultuurtje van binnenuit en wordt daadwerkelijk een van hen. Ze probeert koste wat het kost slank te worden en wil de uitjes met de redactie leuk vinden. Er moet iets heftigs gebeuren voor ze afstand kan nemen en zal inzien dat ze dit leven niet wil. In het geval van Brit zijn dat twee voorvallen: de ontmoeting met een model met anorexia en het zien van de documentaire Beperkt houdbaar van Sunny Bergman. Deze documentaire stelt onder andere het gebruik van de modebladen om modellen te photoshoppen aan de kaak.

Een hoogstaand literair werk is Klatergoud niet. De roman is wel een aanklacht tegen oppervlakkigheid en het heersende schoonheidsideaal. Daarnaast geeft de schrijfster op humoristische wijze een trap na aan haar vorige werkgeefster. Wie Miss Schrikbewind zag in de documentaire Beperkt Houdbaar en haar tegen Sunny Bergman hoorde zeggen: ‘ja, misschien ben jij heel onzeker’, kan bij dit boek alleen maar hardop lachen en denken ‘goed gedaan, Franke!’