En die heet Emma Welker, M., voor haar collega’s. 27 jaar oud, afgestudeerd in Slavische talen, een beetje blijven hangen in een vakantieliefde met een Bosniër en alleenwonend op een woonbootje. Werken, af en toe een vriendinnenavondje, wat meningsverschillen met haar moeder. Niks bijzonders, het leven van de gemiddelde afgestudeerde jonge vrouw in de grote stad. Maar Emma werkt bij de recherche. Ze klust bij als tolk voor een team dat de gesprekken afluistert van een paar Joegoslaven van wie wordt vermoed dat ze vroeg of laat een aanslag zullen plegen. Het enige dat de politie weet, is een datum en een plaats. 15 augustus, Den Haag. Wat is er in godsnaam te doen op 15 augustus in Den Haag?

Het klassieke dilemma

Met Emma Welker heeft Den Tex wederom een personage gecreëerd waar hij een paar boeken mee vooruit kan. Net als Bellicher is zij geen uitgesproken karakter, integendeel: ondanks dat beiden bijna voortdurend ‘in beeld’ zijn, zijn het non-descripte figuren. Naïef soms, moedig, vindingrijk, maar vooral te verbijsterd om adequaat te handelen. Ze zijn de vertolkers van de gedachten van de lezer, de levende (nou ja, levend) bewijzen van Den Tex’ uitgangspunt dat je de problemen niet hoeft op te zoeken om er tot je nek in verzeild te raken. Antihelden.

Emma bevindt zich – zonder het te weten – in het oog van de storm; haar geheime opdracht bij de recherche brengt naarmate het verhaal vordert het klassieke dilemma met zich mee: er moet iets opgebiecht worden, maar dat kán niet, dat mag dus niet. Plichtsbesef versus liefde. Eerlijkheid versus logica. In tegenstelling tot Bellicher gaat Emma in De vriend niet door roeien en ruiten om het vege lijf te redden. Integendeel, ze is de speelbal in een conflict dat op een ander niveau wordt uitgevochten.

Informatiemanagement deluxe

In feite is De vriend een minder complex boek dan de delen van de Bellicher-trilogie. De vriend is een bijna traditionele actiethriller die zich houdt aan de conventies van het genre. Slechts met de verteller wordt gegoocheld: het perspectief stuitert heen en weer tussen vier à vijf personages, die zich op steeds wisselende manieren tot elkaar verhouden: Emma, rechercheur Kris, de traditionele ongrijpbare opdrachtgever (minder ongrijpbaar dan in De Macht van Meneer Miller, maar weer meer dan in Cel en Wachtwoord) en de conciërge van een chique Amsterdams hotel, ene Titus.

Via dat laatste personage legt Den Tex een verbinding met de wereld die hij kent en waarvan hij de gevaren in zijn eerdere boeken al onder het vergrootglas van de kritische volger legde: die van de verborgen, digitale wereld van informatiebeheer en hackers. En dan met name het gemak waarmee een klein clubje whizzkids toegang heeft tot iedere denkbare vorm van informatie. Dat schrikbeeld wordt in De vriend gepersonifieerd door Harald, een vriend van conciërge Titus, die met behulp van een paar drukken op de knop alles kan doen wat hij wil. De wereld ligt in zijn handen en die van zijn vrienden. Letterlijk.

Deze Big Brother-wereld komt in De vriend slechts zijdelings aan de orde, voor de plot heeft het geen werkelijk belang. Wat Den Tex met dit soort zijstapjes doet, is aantonen waar in de wereld van nu de werkelijke macht ligt. En dat is niet bij de recherche. Die doet wat ze kan, maar wordt aan alle kanten in haar mogelijkheden beperkt, niet in de laatste plaats soms door een stuitend amateurisme. Want dat de vertaalster van dienst meer weet dan ze kan zeggen, is nog tot daar aan toe. Maar dat haar collega’s niet in staat zijn te voorkomen dat zij in allerlei hachelijke situaties verzeild raakt, zegt evenveel over de achterstand van de politie als over de voorsprong van andere, duistere machten op de achtergrond.

Altijd weer die ongrijpbare angsten

Met De vriend levert Den Tex weer ouderwets vakwerk af, na het toch ietwat teleurstellende Wachtwoord. Zoals wel vaker draait het in zijn boeken niet om de plot, maar om de zinderende sprint richting een onafwendbare climax, die nu al vroeg wordt ingezet. Je móet doorlezen, ook als je wel ongeveer vermoedt wat er te gebeuren staat. Die climax komt er, al zal die niet voor iedereen even bevredigend blijken. Den Tex geeft blijk van een sombere kijk op het heden en de toekomst van informatiemanagement en de rol die economische belangen daarin spelen. Niets zo lucratief als het aanwakkeren van onberedeneerde angsten. Dat geldt voor de politiek, dat geldt voor de economie en dat geldt eigenlijk ook voor thrillerschrijvers; allemaal hebben ze een dubbele agenda en allemaal varen ze wel bij een ongrijpbaar angstgevoel. Alleen die schrijvers doen dat met open vizier, en, in het geval van Den Tex, heel sterk.

Van Lieshout verwerkte al eerder controversiële thema’s in zijn jeugdboeken. Zo was Gebr. een autobiografisch werk over een homoseksuele jongen en schreef hij in de dicht- en briefbundel Een zeer kleine liefde summier over de pedoseksuele relatie die nu in Mijn meneer centraal staat. Ook qua stijl zijn de werken aan elkaar verwant. Het zijn beladen onderwerpen die Van Lieshout aansnijdt, maar zowel in Gebr. als in Mijn meneer zorgen de geestige toon en de spitse gesprekken voor de nodige relativering. In het nawoord van Mijn meneer schrijft de auteur dat hij ‘geen spijt’ heeft van wat er gebeurd is. En om recht te doen aan de ervaring, koos hij ervoor het verhaal consequent vanuit het kind te schrijven. Overrompelend en zuiver, waardoor je niet anders kunt dan begrip en gevoel opbrengen voor de kleine jongen en zijn eerste liefdeservaring. 

Overtuigend perspectief
Van Lieshout goot het verhaal van Ted in de vorm van een brievenbundel van de hoofdpersoon aan Maria ‘Volvangenade’. Het beeldje van Maria staat in een kapelletje langs de weg naar school en Ted gaat er vaak langs om het schoon te maken en zijn verhalen kwijt te kunnen. Ted is een gevoelig en talentvol jongetje dat overal net buiten de boot valt. Zijn vader is overleden, zijn moeder is verwikkeld in complexe, amoureuze toestanden en op school wordt hij gepest door zijn stoere klasgenootjes. Alles verandert wanneer hij meneer tegen het lijf loopt. Samen bouwen ze aan een legokasteel, voeren ze gesprekken over vriendschap, geloof en de dood en beginnen ze aan tekensessies om Teds talent te ontwikkelen.

Voor het eerst in zijn leven voelt Ted zich speciaal en gewaardeerd, waardoor hij beetje bij beetje zijn grenzen verlegt als meneer voorstelt elkaar naakt te tekenen om de anatomie van het menselijk lichaam onder de knie te krijgen. Door te kiezen voor de briefvorm dwingt Van Lieshout de lezer het verhaal te beleven vanuit het perspectief van de jonge Ted. Er is geen ruimte voor een moraliserende stem op afstand die de verhouding duidt of veroordeelt. De schrijver blijft ontroerend trouw aan het kind dat hij was en als lezer kun je niet anders dan in die oprechtheid meegaan, waardoor vooroordelen en verwerpingen op losse schroeven komen te staan. 

Manipulatie versus gewilligheid
De zaken liggen namelijk ingewikkelder dan verwacht. Meneer blijkt geen enge kinderlokker die ondubbelzinnig dwingt en er alleen op uit is zijn eigen behoeften te bevredigen. En, belangrijker nog, Ted is niet zo makkelijk als willoos slachtoffer te duiden. Heen en weer geslingerd tussen trots en verwarring wordt steeds duidelijker dat hij zelf ook latente verlangens heeft die ontluiken door de verwikkelingen met meneer.

“Vind je het eng?”, vroeg meneer. “Natuurlijk niet”, zei ik. Ik kon niet zeggen dat ik het wel degelijk eng vond, want dat kon overkomen als een belediging. Maar één seconde nadat hij het gevraagd had vond ik het al niet eng meer. Normaal gesproken zou het niet kunnen. Stel je voor dat ik door de stad liep, achter de een of andere vent aan, en ik stak mijn hand in zijn zak en voelde aan zijn fluit. Nou, ik denk dat ik een klap kreeg! Nu niet. Meneer wou het zelf.

Heel subtiel wordt hier gesuggereerd dat Ted al eerder heeft gefantaseerd hoe het zou zijn om het geslachtsdeel van een volwassen man aan te raken. Hij durfde alleen niet en niet omdat hij niet wil, zo lezen we later. Maar omdat het niet hoort. Zo balanceert Van Lieshout gedurende de gehele roman op een onthutsend koord tussen manipulatie, gewilligheid en macht. Ted weet dat hij meneer niet telkens toevallig tegenkomt bij het kapelletje en hij laat er zelf briefjes achter in een soms bijna plagend liefdesspel. Hij weet ook dat zijn meneer meer van hem wil en, tussen zijn twijfels door, beseft hij dat hij hetzelfde voelt.

De slachtofferrol die je als lezer verwacht, en waar je ergens ook op hoopt omdat die je wereldbeeld niet aantast, wordt hierdoor aan diggelen geslagen. Dat blijkt ook uit de laatste ontmoeting tussen Ted en meneer. Daarin trekt meneer zich af op Ted en dat gaat hem te ver. Hij trekt de grens, kapt de vriendschap af en laat meneer achter op zijn sofa. Alhoewel er ontegenzeggelijk manipulatietechnieken in het spel zijn geweest, lijkt het erop dat Ted vóór dit laatste samenzijn niets heeft gedaan wat hij diep in zijn hart niet wilde.

Afwijkende stemmen
Met Mijn meneer doet Van Lieshout precies wat literatuur hoort te doen. Schuren, heersende opvattingen op scherp zetten en morrelen aan een ingesleten moraal. Zodat er ruimte komt voor afwijkende stemmen. De vraag of de roman gezien kan worden als een pleidooi voor of tegen pedoseksuele relaties is daarom ook niet relevant. In zijn nawoord zegt Van Lieshout dat hij vindt dat zijn meneer ‘het risico niet had mogen nemen dat ik beschadigd zou raken’ en benadrukt hij scherp dat hij tegen pedoseksuele relaties is. Zijn behoefte een nawoord te schrijven is begrijpelijk. Maar nodig is het niet. 

De Zweed Håkan Nesser vergaarde in de jaren negentig bekendheid met zijn tiendelige reeks over inspecteur Van Veeteren. Zijn literaire thrillers werden onder andere uitgeroepen tot Beste Misdaaddebuut in 1993 en Beste Zweedse Misdaadroman in 1994 en 1995. Dat Nesser nog steeds meedoet bewijst hij met zijn Barbarotti-reeks, die in Zweden al grotendeels verschenen is. Her eerste deel, De man zonder hond, is nu naar het Nederlands vertaald. Er staan in ieder geval nog drie Nederlandse vertalingen op de planning.

Wegvallende maskers
Ontmoet de familie Hermansson. We hebben de onlangs gepensioneerde Rosemarie, die ofwel zichzelf, ofwel haar man Karl-Erik wil vermoorden. Dan is er Ebba, een vaderskindje dat geen genegenheid toont, vooral niet naar haar jongste zoon Kristoffer. Hij staat altijd in de schaduw van zijn oudere broer. Deze betreffende broer, Henrik, is een wonderkind dat vermoedt dat hij op jongens valt. Dan hebben we nog Ebba’s broer Robert de Rukker die zich heeft blootgegeven op televisie. En tot slot zusje Kristina, die het niet meer uithoudt met haar man Jakob. Deze meute komt samen om de verjaardagen van Karl-Erik en Ebba te vieren.

Dat kan natuurlijk niet goed gaan. Geen van de aanwezigen, op wellicht de jarige jobs na, heeft zin het tweedaagse feest bij te wonen. De gasten spelen een toneelstukje, waarbij ‘datgene wat in het najaar gebeurde’ angstvallig van de onderwerpenlijst wordt vermeden. Tot op de eerste avond Robert verdwijnt. Karl-Erik ziet dit als het zoveelste bewijs van Roberts gebrek aan solidariteit en verbiedt Rosemarie om de politie te verwittigen. Maar als de volgende nacht ook Henrik onvindbaar is, dienen zich twaalf langzame maanden van onzekerheid aan.

Geheel tegen de gevestigde patronen binnen de misdaadliteratuur in is de diender die de zaak op zich neemt, inspecteur Barbarotti, een aardige man en een goede vader. Hij is dan wel gescheiden, maar verafgoodt zijn achttienjarige inwonende dochter, kent zijn eigen gebreken en is geen workaholic. Integendeel, hij is eerder ondoordacht, met een neiging naar nonchalance. Barbarotti worstelt met existentiële kwesties, vooral met de vraag of er een God is die reageert op gebeden en lofzangen. Hij heeft een heerlijk droogkloterig puntensysteem ontwikkeld voor gebeurtenissen in zijn leven, dat moet aantonen of God wel of niet bestaat.

Hoe en waarom
Nesser heeft deze literaire thriller met een nuchtere, directe humor geschreven. Dit maakt deze kloeke roman heel prettig leesbaar, met genoeg psychologische diepgang om de spanning in het familiedrama te houden. Hoewel de ontknoping van de zaak al snel gesuggereerd wordt – geheel onsubtiel, het moet gezegd worden – gaat het in De man zonder hond niet om de vraag wie, of hoe, en zelfs niet eens waarom, maar om het proces waar de verschillende familieleden doorheen gaan in hun plots veranderende situaties.

Pakweg de eerste 200 pagina’s beslaan een uiteenzetting van de familiale verhoudingen. Een aanloop van formaat, maar zonder de boeiende leeservaring te storen. De verschillende perspectieven van de familieleden – de een nog pessimistischer dan de ander over de voortgang van zijn leven, mislukkingen en het verliezen van dromen – zorgen ervoor dat die o zo belangrijke spanningsboog mooi strak blijft staan.

Het zwarte schaap
Doordat Nesser meerdere personages een stem heeft gegeven komt de lezer veel te weten. Hierdoor worden de herhalende vertellingen wat glansloos. Even spijtig is dat Nesser de ene verdwijning meer aandacht geeft dan de andere. Robert was altijd al het zwarte schaap, en Henrik had alle potentie van de wereld. De motieven achter Roberts verdwijning worden zodoende in een paar luttele zinnen uiteengezet, terwijl de psychologische achtergrond van deze gebeurtenis veel meer aandacht verdient.

De auteur laat zo een paar steken vallen, maar maakt dat ruimschoots goed door zijn veelvoud aan krachtige beeldspraak. De man zonder hond belooft zich tot een reeks te ontwikkelen met alle elementen van een succesvolle misdaadserie. Onlangs verscheen in De Volkskrant een artikel waarin gevreesd werd dat Scandinavische boeken en series aan hun eigen succes ten onder zullen gaan. Maar vooralsnog kan het niet op. Er is nog meer dan genoeg ruimte in de boekenkast voor deze fijne, nieuwe misdaadreeks.