Boris’ moeder heeft er geen enkele moeite mee Boris constant tussen haar en zijn vader in te zetten en te stoken. ‘Je hebt twee vaders, Boris. Een rioolrat is zuiverder op de graat dan die tweekoppige slang. Terwijl de een je aan het lachen maakt, liefdevol de stofjes van je trui plukt en je zomaar een kus op de wang geeft, giet de ander gif in je koffie.’ Gif in de vorm van exorbitante hoeveelheden suiker, misschien.

Snoep als vlucht, snoep als passie
Alle mannen in Snoepreis – opa, vader en Boris – eten zich letterlijk ziek aan grote hoeveelheden snoep. Ze liegen en stelen en worden kwaad op de vrouwen als ze het niet snel genoeg krijgen. Boris en zijn vader aten op de dagen dat ze met z’n tweeën waren snoep als avondeten. ‘Je moet niet alles geloven wat ze beweren. Snoepen is niet slecht’, houdt zijn vader Boris voor. Het snoep is soms een vlucht, vooral voor Boris, maar het is ook een passie.

Zijn vader spreekt vol enthousiasme als een fijnproever over de smaken en effecten van lollies, zuurtjes en chocolade. Boris ontpopt zich ondertussen, snoep connaisseur die hij is, tot snoep-maker en uitvinder van een lollie genaamd Para Todos – voor iedereen. Die naam is geen toeval. Hij zou niets liever willen dan iedereen tevreden stellen, maar dit wordt hem niet gegund.

Boris is tien. Het taalgebruik in het boek is daardoor ogenschijnlijk simpel, maar schijn bedriegt, zoals zijn vader en moeder dat ook doen. Victor Meijer laat zijn verteller keer op keer beelden en metaforen gebruiken die de gemiddelde tienjarige niet snel gebruikt. ‘Achter mijn vader lagen voetsporen van water die hij met zijn schoenen een voor een weer zou opnemen als ik alles als een film had kunnen terugspoelen.’ Simpele woorden misschien, maar ze scheppen een uiterst doeltreffend beeld. Juist hierin ligt de kracht van de roman.

Zonder het altijd expliciet te zeggen, legt Meijer de scheve verhoudingen en problemen binnen het gezin bloot. Je blijft als lezer hopen dat iets of iemand opstaat en Boris redt. De hoop dat het beter wordt maakt dat je door blijft lezen, evenals de wens om te begrijpen waarom en hoe zijn ouders het zo ver hebben laten komen. Die wensen worden – deels –  vervuld, wat maakt dat het boek lekker weg blijft lezen.

Manische moeder
Waar eerst Boris herhaaldelijk dacht zijn vader te zien, is het na dik een jaar ‘vakantie’, oftewel vluchten, de beurt aan moeders. Halsoverkop wordt het stuur omgegooid om de man te zoeken, met Boris uiteraard op sleeptouw. ‘En ik begrijp niet waarom we mijn vader achternazitten. Waarom we in plaats daarvan niet met de auto plankgas naar El Puche terugrijden om onze spullen bij elkaar te pakken en weg te vluchten.’ Een valide punt, zijn vader was toch zeker een hijo de puta? Zijn moeder valt echter niet te begrijpen, want ze denkt niet helder na. Ze is manisch, of bipolair, en is dan weer zoet en dan weer zuur.

Het slachtoffer in het boek is niet Boris’ moeder, hoe hard ze dat ook roept, of haar hypochondere vader, maar Boris zelf. De hoeveelheden Phoskitos die hij wegwerkt maken niets goed, hij wordt erin geluisd waar hij bij staat. Er zijn liefdevolle momenten met zijn vader, moeder en grootouders, maar uiteindelijk staat hij er alleen voor, en wat het beste voor hem is wordt genegeerd. Boris heeft geen snoep nodig maar een stabiel, liefdevol huis om in thuis te komen. Of het met Boris nog goedkomt? Om zijn vader te quoten: ‘eerst zien, dan geloven’.

Wie het oeuvre van Boogers niet kent, doet er overigens goed aan er zo snel mogelijk aan te beginnen. En tevens: bij het begin te beginnen. Het is een oeuvre dat zich het liefst van voor naar achter laat lezen. Alle dingen zijn schitterend is nog schitterender als je eerst Het boek Estee en Het waanzinnige van sneeuw hebt gelezen. De romans over de grillige Remy van Sand en het gezin waarin hij opgroeit behoren tot de meest memorabele Nederlandse fictie die ik heb gelezen. Het is vrijwel onmogelijk niet aan Remy gehecht te raken, hoe dwars hij zich ook opstelt. Tot zover mijn pleidooi voor Boogers. Of eigenlijk nog niet, ik begin er pas aan.

Het lijkt erop dat hij allereerst de nodige persoonlijke romans moest schrijven, voordat er ruimte ontstond voor andermans verhalen. Het korte verhaal Ziel, dat in 2010 verscheen, werd al voorzien van het predicaat ‘gebaseerd op een ware gebeurtenis’. Zijn nieuwe novelle Wanneer de mieren schreeuwen heeft hetzelfde uitgangspunt. Het gaat om een bekend verhaal: de 13-jarige Sedar Socrates Soares werd op 1 februari 2003 doodgeschoten toen hij sneeuwballen gooide met zijn vrienden. Boogers krijgt de contouren van het verhaal aangereikt en vult het met zijn eigen, dwingende ritme in.

Gabriel
In het eerste hoofdstuk van Wanneer de mieren schreeuwen zit de schrijver in de taxi van Gabriel, de verteller van het verhaal over zijn neefje Socrates. Boogers schrijft: ‘We leken twee mensen die elkaar niks te vertellen hadden.’ En hoewel Gabriel wantrouwend is en ervan overtuigd dat niemand echt wil luisteren, begint hij toch aan zijn verhaal. Haperend en niet in chronologische volgorde, maar indrukwekkend voor zijn bijrijder: ‘Eerlijk gezegd twijfel ik aan verhalen waarbij alles op z’n plaats valt, en er nooit iets onopgelost blijft. Alsof je op bezoek gaat bij mensen bij wie zelden iets verkeerd staat in huis.’

Zo kent dit boek twee lagen. Eerst was er de familie van Socrates die het verhaal aan de schrijver vertelde, een verhaal dat hem raakte en dat hij op de een of andere manier wilde doorvertellen. Dan is er het verhaal van Boogers, het boek Wanneer de mieren schreeuwen dat bedoeld is om de lezer te bereiken. Echt te bereiken, zoals het verhaal van Gabriel de schrijver heeft geraakt: ‘Ergens ligt er altijd een verhaal op je te wachten dat je niet zozeer wilt horen, maar dat je nodig hebt, op de een of andere manier. Het geeft je iets.’

Socrates
Het verhaal dat wordt doorgegeven aan de lezer, gaat over de jonge voetballer Socrates ‘met het mooie haar van Rijkaard, de slungeligheid van Kanu, en de wimpers van Beyoncé’. De aanwijzingen van zijn voetbaltrainer beschouwt hij als wetten, en hij gebruikt elke vrije minuut om met zijn vrienden een balletje te trappen. Zijn moeder is altijd bezorgd, bang voor het ’tuig’ uit de buurt en de reële gevaren des levens. Maar Socrates is een puber, eentje die de wereld wil verkennen en wil bewegen, en geen arts wil worden zoals zijn moeder graag zou zien.

Een doodnormale jongen dus, een verhaal zoals zovelen. Maar hoe meer Boogers naar het einde toe werkt, hoe harder het verhaal gaat rollen. Het slingert naar een einde dat je zou willen voorkomen, waarbij je aan het stuur zou willen trekken. De details en de toevalligheden maken de laatste hoofdstukken pijnlijk: dat de bus net gemist wordt, dat zijn oom net niet mee gaat, dat het buiten net niet guur genoeg is. Tegelijkertijd lijkt Boogers erop aan te sturen dat het kwaad onontkoombaar is, dat de dood van de jongen in deze maatschappij meer is dan domme pech. De spanning tussen enerzijds de toevalligheden en anderzijds de angst die in het hele boek al de ondertoon is, maakt dat het verhaal zo’n impact heeft. 

Evenwicht
In al zijn boeken balanceert Boogers op de grens van het sentimentele, maar dat is nu juist wat zijn werk zoveel urgentie geeft. In Wanneer de mieren schreeuwen lijkt het voor het eerst meer moeite te kosten om het evenwicht te bewaren, om de juiste toon te vinden. Het verhaal moet recht doen aan de oneerlijke dood van een talentvol voetballertje en aan zijn openhartige familie die het boek mogelijk heeft gemaakt. Deze belangen en de functie van doorgeefluik zitten echter de scherpte in de weg die Boogers in eerder werk wel durfde op te zoeken. Soms wordt het nu te soft, bijvoorbeeld bij de voortdurende herhaling van de zware woorden ‘de winter die alles veranderde’ of te zoet, bijvoorbeeld in de beschrijvingen van Gabriel en zijn gezin.

Maar hoe verder het verhaal vordert, hoe dwingender de toon van Boogers wordt. In het begin is het nog wat zoeken naar de vorm, van het verhaal in het verhaal. Maar als Socrates eenmaal tot leven komt, raakt Boogers in topvorm. Hij is erin geslaagd om van het nieuwsfeit meer te maken dan een verschrikkelijke gebeurtenis op tv. Meer dan een verhaal dat weliswaar dramatisch is, maar dat op afstand blijft zolang je zelf veilig binnen zit. Boogers trekt de lezer aan zijn kraag, en laat pas los als er iets tot hem doorgedrongen is.

Gratis e-book
Afgelopen week maakte Boogers bekend dat hij Wanneer de mieren schreeuwen gratis als e-book beschikbaar stelt. Hij wil met dit boek een breed publiek bereiken, maar boekhandelaren hadden vooralsnog slechts een paar honderd exemplaren ingekocht. Het e-book werd binnen een dag al meer dan 5000 keer gedownload. Ik hoop dat het de deur openzet naar alle andere verhalen van Boogers, die net zozeer geschreven moesten worden, en net zo graag gelezen.    

Centraal staat de typisch Britse burgerman Thomas Foley. Thomas is saai en ietwat sullig. En zo zijn ook zijn werk, gezin en huis. Het enige wat aan hem opvalt, overigens zonder dat hij dit zich realiseert, is zijn uiterlijk. (Terugkerend grapje is de discussie tussen andere karakters of Thomas nu op Dirk Bogarde, Gary Cooper of Cary Grant lijkt.) Thomas is ambtenaar, en dat in een wereld waarin alles nog via geijkte patronen verloopt. Maar dit verandert als hij wordt gevraagd om leiding te geven aan het Britse paviljoen op de Wereldtentoonstelling, de ‘Expo 58’ waarvoor het Brusselse Atomium werd opgetuigd.

Onze man in Brussel
Plots is de brave Thomas ‘onze man in Brussel’. Hij wordt de manager van de pub ‘Britannia’, brandpunt van het Britse paviljoen. De pub groeit ogenschijnlijk uit tot ’s werelds intrigecentrum. Zo bevindt Thomas zich midden in het woelen der gehele wereld, omgeven door nucleaire geheimen, contraspionage en allerlei romances. Even vermoed je dat Thomas verwordt tot een soort James Bond of anders een meesterspion, maar dat gebeurt niet. De intriges treffen hem, hij spint ze niet zelf.

In die intrigewebben bevinden zich onder anderen een kluchtig stel Britse geheim agenten, Radford en Wayne, een Rus die zogenaamd advies van hem wil voor zijn communistisch propagandatijdschrift, de Vlaamse schone Anneke Hoskens en de voor het nucleair onderzoek cruciaal hetende Zeta-machine. Nieuwe ontwikkelingen, intriges en wisselende liefdesverhoudingen volgen elkaar rap op, beginnend en eindigend met één snelle streek van Jonathan Coe’s pen.

Het duizelt Thomas, zelfs zozeer dat hij op een gegeven moment vrouw en kind lijkt te zijn vergeten. In het midden van het boek heeft Coe een soort brievennovelle opgenomen, waarin vrouw Sylvia en Thomas elkaar bestoken met teksten opgebold van impliciet onbegrip, onverschilligheid, en meer of minder halfslachtige pogingen de jaloezie van de ander te wekken.

De Engelse geest
Het boek wil een lichtkomische spionageroman zijn, en begeeft zich ergens in het Britse boekenspectrum tussen Graham Greene en P.G. Wodehouse. Coe’s taal is vlot en gewoontjes, soms zelfs oubollig (‘koekoek’), wat natuurlijk goed past bij de periode waarin het verhaal zich afspeelt. Daarnaast wasemt er een zeer Britse geest uit het boek, die sterk leunt op de typisch Britse conversatiestijl. In de vertaling resoneert die conversatietrant nog door, en bovendien kan je soms nog het oorspronkelijke Engels horen. Wanneer dat gebeurt, klinkt het boek direct beter: de Engelse taal past bij dit boek. Dat je die geest en taal ook in het Nederlands nog voelt en hoort is in dit geval overigens een compliment voor vertalers Luud Dorresteijn en Otto Biersma.

Expo 58 is vooral een babbelboek, soepel, vol van Engelse klucht. In het begin hoop je nog op meer, als er enkele keren iemand midden in een zin stilvalt en in de leegte voor zich staart. Maar Coe doet verder niets met deze suggestieve verdwazing. Ook bevat het verhaal duizend wat obligate, vooral flauwe tijdsverwijzingen. Zo verbazen personages zich herhaaldelijk over de recente berichten dat roken de gezondheid zou schaden, maar vrouwen wordt nog wel aangeraden tijdens de zwangerschap door te roken, wanthet ontspant zo fijn.

Jonathan Coe is schrijver van bijvoorbeeld het vernieuwende en veelgeprezen De Rotters Club. Maar anders dan in dat boek, overtuigt het plot van Expo 58 niet. Het wordt nooit urgent, en de grote lijnen van het einde zijn voorspelbaar. En dat is natuurlijk dodelijk voor een spionageroman. Ik noemde het net een babbelboek, en meer dan dat is het niet.