Herrndorf (1965 – 2013) doet op 26 mei 2012 uitgebreid verslag van bovenstaand voorval. Het is een van de ontroerendste passages die hij in zijn dagboek noteert. Door een voortschrijdende ziekte vallen steeds meer hersenfuncties uit. Iets meer dan een jaar later schiet hij zichzelf aan de oever van het Hohenzollernkanal met een revolver door zijn hoofd.

Leven in het heden

De schrijver is dan ruim drie jaar ziek. Een hersentumor heeft zijn leven overhoop gegooid. Maar zeker niet alleen op een negatieve manier. Want naast momenten van wanhoop, tranen en lichamelijke aftakeling zorgt zijn ziekte voor een ongekende werk- en levenslust. Arbeit und Struktur. Binnen drie maanden schrijft hij zijn bestseller Tsjik. Na de voltooiing begint hij aan een volgende roman. Hij heeft, zoals Jane in een van zijn lievelingsboeken Jane Eye, één houvast in deze wereld als een afgrond: het heden.

Voor het grootste gedeelte bestaat het boek uit dagboekfragmenten. Daarnaast schreef Herrndorf een terugblik op de periode van eerste symptomen en opnamen. Deze terugblik behoort tot het beste wat het boek te bieden heeft. Gedetailleerd, eerlijk, soms grappig en vaak pijnlijk helder vindt de schrijver een manier om vorm te geven aan de chaos in en om hem heen. Een constant onderzoek naar zichzelf. Nieuwe inzichten komen op en oude vervagen.

Het bestaan in twijfel trekken, een niet langer louter abstract inzicht van je eigen onbeduidendheid in het licht van de oneindigheid en jezelf overreden om te leven. Ten slotte de zekerheid grip op de zaak te krijgen.

Om het in de volgende alinea af te doen als zelfbedrog. Maar wel zelfbedrog dat functioneert.

Exitstrategie

Voor zijn ‘psychische hygiëne’ zoekt Herrndorf een exitstrategie. De zekerheid zijn eigen einde in de hand te hebben is noodzakelijk om verder te kunnen leven. Maar waarmee en hoe?

Voorwaarde was dat tussen besluit en uitvoering niet meer dan een tiende van een seconde mocht liggen. Zelfs een handgranaat zou niet zijn gegaan. De angst voor die drie seconden vertraging zou me omgebracht hebben. Medicijnen, met het moeizame proces van slikken en wachten, sowieso. Want ik wilde helemaal niet doodgaan, op geen enkel moment, en ik wil het ook nu niet.

Uiteindelijk valt zijn keus op de revolver. Regelmatig neemt hij het wapen ter hand, stopt het in zijn mond of slaapt ermee in bed. Een grappige passage wanneer hij Polanski’s The Pianist kijkt: ‘Zit met de magnum voor de tv en zorg voor gerechtigheid: klikklikklikklikklik.’

Onderzoek

In zekere zin is Leven met het pistool op tafel een zelfhulpboek en geen literatuur waar je even lekker voor gaat zitten. Voor de ‘psychische hygiëne’ van de lezer is het aan te bevelen het bij een hoofdstuk per dag te laten. De korte hoofdstukken bieden hier ook ruimte toe. En pleeg dan, zoals Herrndorf doet, onderzoek naar jezelf. Verplaats je in zijn situatie en stel de vraag: wat zou ik in mijn leven willen omgooien? Leef ik wel genoeg in het heden? Doe ik de dingen waar ik van droomde, zie ik mijn vrienden voldoende, kijk ik de films die ik me heb voorgenomen te zien, lees ik de boeken die ik altijd al heb willen lezen? Wat het antwoord ook mag zijn, op het punt van de boeken een advies: begin met dit dagboek.

De vader als tiran
Wie altijd gedacht heeft dat Noren kerngezonde natuurliefhebbers zijn die bij voorkeur in vissersboten en op ski’s hun vrije tijd doorbrengen en verder een harmonisch leven leiden, is de laatste jaren uit de droom geholpen. Tore Renberg, Karl Over Knausgård en nu Per Petterson vertellen heel andere verhalen. Drama’s over een angstige jeugd, waarin een alcoholistische, gewelddadige vader het hele gezin tiranniseert.

Een writer’s goldmine, zo’ nare vader, vooral waar gedetailleerd beschreven natuur een wrange tegenstelling vormt tot de constante dreiging. Per Pettersons alter ego Audun Sletten ontmoet zijn vader, die vijf jaar eerder tot ieders opluchting het gezin heeft verlaten, op een koude achternamiddag in het bos. Verstijfd van schrik roept hij zijn vader letterlijk en figuurlijk een halt toe. De jongen weet dat hij inmiddels gegroeid is, dat hij zijn vader eindelijk aankan. Daarop vertelt Petterson, die in deze roman een aantal overlevingsmechanismen laat zien, de herinneringen aan vroeger. Hij beschrijft ze dicht op de huid, precies en zintuigelijk.

Overleven in een hut van karton 
Een kind dat ongewenst is of zelfs mishandeld wordt, heeft soms de mogelijkheid om uit de situatie te ontsnappen door een eigen universum te scheppen. Dat is precies wat de jonge Audun ook doet — eerst door zich te verbergen achter een zonnebril en een muur van zwijgzaamheid. Niets laat hij los over de drama’s thuis. Later krijgt hij na lang zeuren drie enorme kartonnen dozen van een winkelier. Hij neemt de dozen mee naar een verlaten stuk grond naast de spoorlijn.

Daar zette ik ze tegen elkaar aan met de grootste in het midden en sneed er openingen in zodat ik van de ene in de andere kon komen. Ik had een hal, een zitruimte en een slaapkamer. Het was krap, maar het voelde goed.

Zonder dat hij er erg in heeft, doet hij exact hetzelfde als zijn vader, die zich ook als een kluizenaar in de natuur heeft teruggetrokken. Petterson suggereert met deze literaire meesterzet een diepe, onbewuste band tussen de twee.

Moeilijke vriendschap 
Op school heeft hij een vriend, Arvid. Bij Arvid thuis heersen geen rare of nare toestanden. Ook daar vindt Audun een toevluchtsoord, al blijft de vriendschap door Auduns eenzelvigheid aan een dun draadje hangen. Het gymnasium wordt hem teveel — de leerstof kan hij gemakkelijk aan, maar hij mist de sociale vaardigheden om zich blijvend te hechten in een normale omgeving. Later, als hij bij een drukkerij werkt, komt hij zonder het te willen weer in dezelfde moeilijke situaties terecht. Aucun is zowel gesloten als opvliegend: op een afstand van alles totdat hij opeens met een enorm temperament toegeeft aan plotselinge impulsen.

Het mooie van deze roman is dat nergens wordt uitgelegd hoe Audun zich voelt, laat staat dat Petterson zich bedient van psychologische analyses. Wat je bijblijft is de diepe eenzaamheid en de vitale kracht van de langzaam volwassen geworden Audun. Ik vind het best is een verhaal dat in simpele, beeldende taal heden en verleden van een jonge overlever en vechter vertelt. 

Suikerschedel is het sluitstuk van een trilogie, die begon met de X en De korf. Op de eerste pagina van X wordt hoofdpersoon Doug wakker. Hij is gewond en weet in eerste instantie niet waar hij is. Dan volgt hij zijn kat Dropje door een gat in de muur, waarna hij terechtkomt in een vreemde wereld waar vervormde en mismaakte mensen (en andere dieren) de dienst uitmaken. Het verhaal splitst zich in verschillende lijnen – één in de surrealistische wereld, één waarin een oudere en dikkere Doug zijn levensverhaal aan een blondine vertelt, en één waar Doug zich het verloop van zijn relatie met Sarah herinnert.

De drie verhaallijnen kruisen elkaar en worden door elkaar beïnvloedt. Elementen en details die in de ene lijn naar voren worden gebracht komen in de andere twee terug als details, waardoor de drie lijnen met elkaar vervlochten worden. Dat zorgt er ook voor dat het verhaal overkomt als een droom – of eerder als een nachtmerrie.

Samenbrengen
Suikerschedel ontwart de verhalen enigszins. Het derde en afsluitende deel brengt de verschillende verhaallijnen samen, waardoor de eerste twee delen weer een andere betekenis lijken te krijgen. Wat eerst verwarrend was, blijkt na lezing van Suikerschedel een logische oorzaak te hebben. Daardoor wordt het geheel overigens niet minder bevreemdend. Maar als lezer zie je waar de verschillende lijnen vandaan komen. Ook levert het een beetje meer inzicht op in de redenen achter de verschillende stijlen in het boek.

Burns heeft gezegd dat hij geïnspireerd is door Hergé. Met X, De korf en Suikerschedel wilde hij een ode aan Hergé en zijn Kuifje brengen. Daarom is de surrealistische verhaallijn die door de drie delen loopt getekend in een ligne-claire stijl, zoals ook de Kuifje-boeken zijn getekend. De andere verhalenlijnen zijn veel herkenbaarder het werk van Burns. Ook dat is scherp belijnd, maar ronder en realistischer van aard.

Symbolen en metaforen
Net als het andere werk van Burns staat ook Suikerschedel bol van de symboliek. Veel van wat er afgebeeld wordt, krijgt de functie van metafoor – een varkensfoetus, de ochtendjas van Dougs vader, of oude ‘Throbbing Heart’-comics. De betekenis van het geheel wordt gemaakt door alle verschillende onderdelen die in elkaar overlopen en door elkaar heen schuiven. Dat zorgt ook voor een probleem voor Suikerschedel: wie de eerste twee delen niet gelezen heeft, mist achtergrondkennis die nodig is voor het derde deel.

Met die kritiek in acht genomen, blijft Suikerschedel een goed boek. Burns’ neiging om af en toe afbeeldingen te plaatsen die weerzinwekkend zouden kunnen zijn, zal sommige lezers afstoten. Hij tekent graag gruwelijkheden. Maar alle gruwelen die in het boek staan, dienen een doel. Er is geen tekening te veel aanwezig. Ieder detail lijkt van belang om het overkoepelende verhaal van de trilogie goed te begrijpen. Daarom is het ook aan te raden om niet alleen Suikerschedel te lezen, maar ook X en De korf. Burns bewijst met deze drie albums wederom dat hij een meester in zijn veld is.

Van Munster opent met een kort, ongenummerd hoofdstuk, als een soort proloog. We treffen Jessye, hoofdpersoon van Onder de dreven, met Manú en een baby’tje. Ze hebben seks, een intieme daad die geframed wordt door Jessye’s onheilspellende gedachtes over wat ze Manú wil zeggen: ‘Hoe lief ze hem vindt. Dat is het enige eigenlijk. Al het andere zal blijken. Vanzelf. Tegen wat zal blijken kan ze zich niet verweren. Ze is kalm.’

Wat zal blijken, is voor de lezer van de achterflap geen verrassing: de baby is niet het kind van Jessye en Manú, wat zij wel beweerd heeft. Van Munster heeft haar roman gebaseerd op een waargebeurde geschiedenis: een jonge vrouw steelt een baby, nadat ze haar vriendje verteld had zwanger te zijn van een tweeling. Alle elementen uit het verhaal zijn door Van Munster naar een boek gekopieerd.

Gevangenisvriendschap

In 2009 publiceerde Hannah van Munster bij uitgeverij Van Oorschot de novelle De trompetboom. Dit boek was het verhaal van een familie, verteld door de 10-jarige Julius tijdens een warme zomer. Onder de dreven is iets totaal anders: een geëngageerde roman, kun je stellen, een straatroman, een Bijlmerroman, met een duidelijkere afbakening van tijd en plaats.

Om met dat laatste te beginnen: het is kort na de Bijlmerramp en de aanslagen op de Twin Towers in New York. Amsterdam Zuidoost, bijgenaamd de Bijlmer, ondergaat een facelift: de grijze, zielloze flats gaan tegen de vlakte, om plaats te maken voor de nieuwbouw. In deze context treffen we Jessye, die haar moeder Stans helpt met haar rondrijdende pedicure en kapperszaak. Ze neemt de zaak over wanneer haar moeder naar Indonesië vertrekt voor missiewerk. Zelf woont ze bij haar vader Harry.

Ze valt voor Manú, een jongen van Antilliaanse afkomst. Er ontstaat een broze vriendschap, die vooral geconsumeerd wordt in de vorm van seks in donkere bergingen. Wanneer hij in de gevangenis belandt, ontwikkelt Jessye zich tot een redelijk trouwe bezoekster. Ze probeert hun band verder op te bouwen door een zwangerschap te faken. Aan het einde van de korte roman stort haar leugenparadijs ineen.

Zijlijnen en raadsels

Van Munster heeft een prettige pen. Ze houdt het tempo in haar vertelling, zonder het gevoel te geven dat scènes afgeraffeld worden. Haar stijl is niet al te uitgesproken, haar zinnen veelal kort. De grote zwakte van Onder de dreven is echter dat het verhaal na lezing niet af voelt: te veel tijd gaat op aan zijlijnen over een Chinese vrouw met voetproblemen, de oogproblemen van Jessye’s vader en getouwtrek rondom haar werk.

Hierdoor blijft het uiteindelijk wat raadselachtig waarom Jessye doet alsof ze zwanger is en waarom ze vervolgens een baby steelt. Wat ziet zij in Manú? Wat trekt haar zo in hem aan? Dit maakt Van Munster niet duidelijk. Ze wekt de suggestie dat de oorzaak misschien ligt bij Jessye’s negatieve indruk van zichzelf – niet voor niets verzorgt ze het uiterlijk van andere mensen. Maar haar verbintenis met Manú wordt hierdoor niet invoelbaar.