Binnenin de nis

Die helderheid is grotendeels te danken aan de ruime opzet van de tentoonstelling. Een introductiefilm en een met tekeningen versierde tekst over Rubens’ werkwijze leiden het geheel duidelijk in. Vervolgens is het lastig om te verdwalen in de paar grote, aaneensluitende zalen, maar de expositie is ook weer niet zomaar, in één oogopslag, te zien. Dat komt onder andere door een grote nis in het midden van de hoofdzaal. De nis zorgt ervoor dat niet alleen de grote werken de aandacht trekken, maar dat juist ook de kleinere olieverfschetsen opvallen.

Peter Paul Rubens, De kruisafname, 1611-1614, olieverf op paneel, Londen the Courtald Gallery

Een goed voorbeeld hiervan vind je direct bij het betreden van de tentoonstelling. Rechts van je hangt een groot schilderij, maar als eerste zie je juist de kleine schets op de wand tegenover je. De schets en het schilderij verbeelden hetzelfde onderwerp, de ontmaskering van Achilles, maar tonen de voorstelling op verschillende manieren. Op de schets is Achilles kwetsbaar: hij schrikt van de ontmaskering, waarvan het gevolg is dat hij mee zal moeten vechten in de strijd. Op het schilderij ziet Achilles er daarentegen juist krachtig uit op het moment dat hij wordt ontmaskerd. Hij trekt het zwaard, waaraan hij wordt herkend, heldhaftig uit een berg juwelen en zijn rode mantel wappert als die van een superheld.

De tentoonstelling is thematisch opgebouwd, met uitzondering van de werken in de nis, die komen uit Rubens’ vroege periode aan het begin van de zeventiende eeuw. De kunstenaar verblijft dan acht jaar in Italië en wordt daar vooral beïnvloed door de klassieke traditie en de eigentijdse Italiaanse schilderkunst. Opvallend in de nis is ook zijn uitbeelding van een Oudtestamentisch verhaal over Simson en Delila. Twee olieverfschetsen tonen hoe Simson, verraden door zijn geliefde, gevangen wordt genomen door soldaten. Beide werken zitten vol beweging en de robuuste huid van Simson en het zachte, lelieblanke lichaam van Delila zijn haast tastbaar. Het is een fantastische stofuitdrukking die op de meeste kunstwerken in de zalen te bewonderen valt.

Peter Paul Rubens, Drie nimfen met de hoorn des overvloeds, ca. 1625-1628, olieverf op paneel, Londen, Dulwich Picture Gallery

Rubensvrouwen

Mooie vrouwen als Delila kunnen in een tentoonstelling over Rubens eigenlijk niet ontbreken. Je zou kunnen stellen dat drie typische ‘Rubensvrouwen’ zijn afgebeeld op het werk Drie nimfen met de hoorn des overvloeds. Van het werk zijn zowel de schets als het uiteindelijke schilderij te zien en op beide zien we weldoorvoede schoonheden met stevige kuiten en bolle wangen. De schets is helemaal van de hand van Rubens, op het schilderij zijn de vruchten, bloemen en dieren geschilderd door Frans Snijders. Een kunstenaar met een productie als die van Rubens kan immers niet anders dan een deel van zijn werk uitbesteden.

Dat Rubens enorm veel produceerde en dat de schetsen in olieverf ook commerciële doelen dienden wordt in de tentoonstelling goed uitgelicht. Een ander aspect dat verschillende keren de aandacht krijgt is een vergelijking tussen de olieverfschetsen van Rubens en de losse schilderijen van de impressionisten. De vergelijking grappig, maar gaat niet helemaal op. De impressionisten presenteerden hun schetsen als voltooide werken, terwijl ze voor Rubens deel uitmaken van zijn werkproces. Rubens onttrekt zijn schetsen dan ook aan vele ogen door ze voornamelijk in zijn atelier te bewaren, bij zijn overlijden worden er daar honderden gevonden. Dat de tijden wat te gemakkelijk naast elkaar worden geplaatst is jammer, maar het is één van de weinige minpunten van de verder prachtige tentoonstelling.

Max en Korine Ammann

Elders heet het gelukkig de verzameling van het echtpaar, Max en Korine Ammann. Want zoals zo vaak bij verzamelaars, doen zij het samen. Ze raakten tijdens een bezoek aan Finland in de ban van de zogenaamde ITE Art. Dat wil zeggen Itse Tehty Elämä, zelfgemaakt leven. Kunst uit het Finse achterland op het grensvlak van Outsider Art en volkskunst. Kunstuitingen van mensen die weinig aansluiting hebben met de gevestigde kunstwereld, die werk maken dat buiten de canon en de reguliere kunst valt.

Raak

Maar pas op: de kunstenaars zijn qua beeldvorming totaal niet afgesneden van wat er om hen heen gebeurt en in de wereld speelt! Neem bijvoorbeeld de gouache Verenigde Wereld van Amerika van Petri Martikainen (1964), de kunstenaar en muzikant die woont in een beschermde woonvorm in Perniö. Hierin loopt een dollarteken uit in een christelijk kruis. Of kijk hoe hij de dood in acryl op hout weergaf: met steentjes en een gebroken stokje. De dood heeft zijn ogen dicht en gifgroene vleugels, als een gevallen engel. Nee, niet zoals de gangbare iconologie het wil, maar hóe origineel en raak getroffen!

Ilmari Salminen: Collage

Ook bij Ilmari Salminen (1929-2008) kwam in zijn blokhut in de bossen buiten Petäjävesi (Midden-Finland) de buitenwereld binnen: de muren zijn behangen met door geometrische en ornamentele figuren omlijstte collages met een foto in het midden. Van bijvoorbeeld de Finse generaal Adolf Ehrnrooth, Marilyn Monroe, prinses Diana of de president van Finland.

Uit deze materiaalkeuzen blijkt, dat veel Outsiderart-kunstenaars al lang niet meer alleen met papier werken, al zijn er in Amsterdam nog wel enkele voorbeelden van te zien: van Johannes Setälä (1941), een sjamaan, en Tuula Huusko (1946-2004), die volgens de mooie catalogus bij de tentoonstelling, tijdens haar laatste jaren tekende ‘als een bezetene’.

Dicht bij huis

Toch blijven de kunstenaars van de meeste werken die worden getoond dicht(er) bij huis: het eenvoudige boerenleven in Finland en de omringende natuur, vooral die van de vogels. De boer Jorma Pihl (1944) maakte bijvoorbeeld een paard met ploeg en – vooral – veel prachtige kraanvogels, die hij uit hout zaagt.

Jorma Pihl: Cranes

De lange halzen van de kraanvogels doen, al dan niet toevallig, denken aan de Finse nationale romantiek die doorgaat onder de naam kansallis romantikka, zwanenhalsstijl. Daarin komen in hout- en glaswerk vaak twee-aan-twee samengebrachte vormen voor, hetgeen niet alleen geldt voor de kraanvogels van Pihl, maar ook voor bijvoorbeeld de ineengestrengelde snavels van twee houten vogels van Nils Rytkönen (1928), een gepensioneerde boer die zijn hele erf vol heeft staan met zijn werk. Werk dat tegen het non-figuratieve aanhangt, en dat is uitzonderlijk.

Alles komt prachtig tot zijn recht in de mooie, door Benthem Crouwel Architects en Kees Peerdeman ontworpen, ingericht en vormgegeven expositieruimte. Het is een mooie keuze uit de 5.000 kunstwerken van uiteindelijk zo’n vijfhonderd kunstenaars die de Ammanns verzamelden. Het is ook een tentoonstelling die, zoals Hans Looijen, directeur van het museum in de catalogus schrijft, aan het denken zet ‘over de grens van geaccepteerde kunst aan de hand van uiteenlopende vragen van de kunstenaars over hun plaats in de wereld’.