De hoge werkloosheidscijfers in Frankrijk vormen al jarenlang aanleiding tot rellen en protesten. Als journaliste van het gerespecteerde Parijse actualiteitenblad Le Nouvel Observateur bekijkt Florence Aubenas deze gebeurtenissen vanaf een afstand; zelf heeft ze immers weinig te maken met haar protesterende landgenoten. Ze besluit daar verandering in te brengen door te verhuizen naar een kleine kamer in de voor haar onbekende stad Caen. Haar doel: het veroveren van een vaste baan. Aubenas maakt bij haar zoektocht geen gebruik van haar status als gevierd journaliste, maar gaat op pad met een cv dat – op haar middelbareschooldiploma na – blanco is.

Een eeuwigheid wachten op een onderbetaalde baan
In haar thuisland staat Aubenas bekend om haar gewaagde reportages, die ze soms duur moet betalen met onder meer een maandenlange gijzeling in Irak. De zoektocht naar een baan in Caen is van een geheel andere orde, maar daarmee geen kleinere uitdaging. Banen liggen namelijk allesbehalve voor het oprapen in het kleine stadje. Desondanks begint Aubenas met frisse moed aan haar zoektocht, totdat ze merkt dat de uitzendbureaus een dermate groot overschot aan werkzoekenden hebben dat ze zelfs haar persoonsgegevens niet willen noteren. Er zit voor haar niets anders op dan naar Pôle Emploi te gaan; een Franse overheidsinstantie die zich richt op werkloze burgers.

De situatie bij Pôle Emploi is schrijnend: de vele ingeschreven werkzoekenden wachten dagelijks urenlang op nieuwe vacatures – meestal tevergeefs. De banen die vrijkomen zijn voor slechts enkele uren in de week, op onmogelijke tijdstippen en onderbetaald. Toch grijpen de werklozen van Caen iedere kans op een inkomen en wellicht ooit een vaste aanstelling aan. Dat merkt Aubenas tijdens haar schoonmaakwerkzaamheden op een veerboot, in een vakantiepark en in een kantorencomplex. Ondanks de slechte werkomstandigheden en lage lonen zijn haar collega’s dolblij met het feit dat ze een baan hebben kunnen vinden. En omdat één baan zelden voldoende oplevert, vertrekken de meeste medewerkers na hun werkzaamheden naar het volgende baantje. Om daar na twee of drie uur weer te vertrekken, op weg naar baan drie.

Hardwerkend, sterk en doortastend
Het kost Aubenas bijna zes maanden voordat ze een vast arbeidscontract heeft gevonden: ze mag dagelijks van half zes tot acht uur ’s ochtends aan de slag bij een schoonmaakbedrijf in Caen. Zoals ze van tevoren heeft bedacht weigert ze dit contract en keert ze terug naar Parijs. Ze houdt haar kamer in Caen echter wel aan en schrijft daar De bodem van de pan.

Ondanks dat Aubenas er geen twijfel over laat bestaan dat de situatie van de werkzoekenden in Caen treurig en uitzichtloos is, klinkt er geen medelijden door in haar boek. Ze beschrijft de mensen die ze leert kennen als hardwerkend, sterk en doortastend. Met enkele werklozen raakt ze in de loop van de tijd bevriend, maar in haar beschrijvingen wordt ze nooit te familiair. Haar schrijfstijl blijft steeds observerend, waardoor De bodem van de pan een journalistiek werk is geworden en niet simpelweg een verzameling anekdotes.

Solidariteit met de Franse werklozen
Aubenas houdt zich in haar boek verre van politieke analyses en kritiek op het Franse systeem. Ze beschrijft wat ze ziet en meemaakt zonder daar conclusies aan te verbinden. Toch zegt Aubenas impliciet veel over de erbarmelijke situatie in Frankrijk. Wie leest onder welke beroerde omstandigheden de Franse werklozen verkeren, kan niet anders dan concluderen dat er snel iets moet veranderen voordat de situatie nog verder uit de hand loopt. Op haar eigen nuchtere manier toont Aubenas zich solidair met alle Fransen die dagelijks moeten strijden om werk, geld en eten, en als lezer is het onmogelijk om je niet bij haar aan te sluiten.

De eerste keer werden ze alle drie vijftig, de laatste keer was Blokker net tachtig geworden, en stonden ook de anderen op het punt die eerbiedwaardige leeftijd te bereiken. Nu Blokker en Mulisch overleden zijn, en er geen interviews meer zullen volgen, vond De Bezige Bij het tijd om de stukken te bundelen onder de titel Ik heb nooit iets met leeftijd gehad.

National Treasures

Terwijl het ene triumviraat van de Nederlandse letteren, Mulisch, Reve en Hermans, bekend als De Grote Drie, voortdurend op voet van oorlog leefde, was het driemanschap Blokker, Hofland en Mulisch gebaseerd op een innige verwantschap. Alle drie geboren in 1927, alle drie gevormd in de laatste werkelijk chaotische periode in de Nederlandse geschiedenis. En alle drie gegroeid in de rol van wat de Engelsen zo mooi National Treasures noemen.

Juist die gezamenlijke levensgeschiedenis maakt Ik heb nooit iets met leeftijd gehad zo’n vreemde titel voor deze bundel. Het is een tussenzinnetje, gevallen tijdens een van de latere gesprekken, en is een potentieel cliché in de trant van ‘je bent zo oud als je je voelt’. Daarnaast krijgt het door de promotie tot titel het aura van een diepere waarheid.

Echte leeftijd

Want het is onzin, de drie hebben juist altijd alles met leeftijd gehad. Met hun ‘echte’ leeftijd welteverstaan, de leeftijd die je nooit werkelijk gepasseerd bent. Hofland is de jongste gebleven; naar eigen zeggen is hij nooit ouder dan zes geworden. Aan zijn gave zich te verwonderen over alles en zijn voorliefde voor ‘maken’ te zien, klopt dat ook. Blokker heeft de volwassenheid net gehaald, ergens begin twintig heeft hij zich altijd gevoeld. Mulisch daarentegen is blijven hangen rond zijn zeventiende levensjaar.

Inderdaad de leeftijd waarop iemand zich volwassen kan voelen zonder het werkelijk te zijn en zich wereldwijs waant. Precies zoals hij als schrijver altijd heeft geschreven alsof hij de wereld misschien niet helemaal doorzag, maar dat het niet veel scheelde. Altijd op de rand van de openbaring balancerend. De ‘echte leeftijd’ verleent inzicht in de levenshouding van de drie mannen en vormt zo een onzichtbare leidraad in de gesprekken.

Mulisch steelt de show

Tot zover de Weense sofa, dit bundeltje gemoedelijke cafétafelgesprekken behoeft geen gepsychologiseer om interessant te zijn. Het zijn rustig voortkabbelende conversaties van drie mensen die, ieder op hun eigen manier, ideale tafelgenoten zijn. Hoewel Blokker als nationale geschiedenisleraar en Hofland als observator onovertroffen zijn, is het Mulisch die in ieder interview de show steelt. Soms droogkomisch, soms cynisch, het zijn telkens zijn opmerkingen die je in de lach doen schieten. Naar aanleiding van de onthulling dat zowel Hofland als Blokker weigert met een roze strippenkaart te reizen, zegt Mulisch:

Ik vind ook dat er weer een persoonsbewijs moet komen. Dan zijn we weer helemaal thuis. In de oorlog kon je ook gratis van het openbaar vervoer gebruikmaken, namelijk als je jood was, als je werd opgehaald. Dan hoefde je niet te betalen. Ook de Amsterdamse tram van de Hollandse Schouwburg (verzamelplaats van Amsterdamse joden, JP) naar het station was voor niets. Gratis openbaar vervoer is best mogelijk.

Ware tijdgenoten

Dat leeftijd toch een rol speelt blijkt ook uit het aantal woorden dat eraan vuilgemaakt wordt. Wederom is een citaat van Mulisch het dankbaarst als illustratie:

Als ik bedenk wat ik allemaal deed toen ik vierentwintig was… De hele nacht doorhalen. Frauengeschichten. Allemaal meesterwerken schrijven. Tot vier uur op De Kring en de volgende dag gewoon verder. Als ik eraan terugdenk, vraag ik me af: hoe was het in godsnaam mogelijk?

En passant definieert hij ook nog even de kern van de verwantschap tussen de drie mannen: ‘Je ware tijdgenoten zijn je leeftijdgenoten. Ook zij die niet meer leven. Ik kijk altijd als ik me voor iemand interesseer wat hij deed toen hij zo oud was als ik.’ Deze drie zijn altijd leeftijdgenoten geweest. Ware tijdgenoten dus. Dat was misschien een betere titel geweest voor deze bescheiden, maar niettemin, lezenswaardige uitgave.