Michiel van Straten - Dagelijks irrationeel

Schrijver en schrijfdocent Van Straten is van vele markten thuis. Op zijn website presenteert hij zich als een heuse ontdekkingsschrijver. Deze term is inderdaad toepasselijk voor hem, getuige de diverse onderwerpen waar hij over schrijft. Zo schreef hij in Tien verdwenen dagen over de menselijke maat achter ons wereldbeeld en in Onzeker op zee over de minder stoere kant van varen. Met Dagelijks irrationeel neemt Van Straten ons mee in zijn fascinatie voor irrationeel maar alomtegenwoordig gedrag.

Blauwe en bruine ogen

In zijn eerste hoofdstuk legt Van Straten direct de vinger op de zere plek. Veruit de meeste mensen ontkennen het hebben van racistische denkbeelden. Toch wijst wetenschappelijk onderzoek uit dat we racistischer zijn dan we doorgaans toegeven. Onbewuste processen in onze hersenen maken echter dat we dit vaak helemaal niet doorhebben.

Het bekenste voorbeeld hiervan is het experiment van leerkracht Jane Elliot, die in 1968 haar klas met negenjarige leerlingen in tweeën deelt: blauwogigen en bruinogigen. Op de eerste dag van het experiment, krijgen de kinderen met blauwe ogen een voorkeursbehandeling van hun docent en delven de kinderen met bruine ogen het onderspit. De tweede dag is dit precies andersom en ondervinden beide partijen aan den lijve wat ongelijkheid is. Sterker nog, de kinderen ontwikkelen in luttele uren superieur of ondergeschikt gedrag, afhankelijk van de rol die ze toebedeeld krijgen.

Elliots experiment werd wereldberoemd en is op uiteenlopende wijzen herhaald. Keer op keer moet geconcludeerd worden dat haar experiment nog niet aan relevantie heeft ingeboet. Ook de andere onderzoeken die Van Straten aanhaalt in dit hoofdstuk wijzen uit dat racisme wijdverspreid is, of we dit nu willen toegeven of niet. Het gevoel bij een groep te willen horen lijkt intrinsiek verbonden te zijn met mens-zijn. Helaas impliceert dit ook uitsluitingsgedrag, waardoor racisme altijd op de loer zal liggen. Een ware en daardoor pijnlijke les.

Overdaad aan referenties

Dagelijks Irrationeel zal liefhebbers van Daniel Kahnemans Ons feilbare denken aanspreken. In deze populair wetenschappelijke klassieker legt de Israëlische psycholoog bloot hoe onze hersenen functioneren middels twee systemen: een snel en associatief systeem en een rationeel en inspannend systeem. Net als Van Straten, toont ook Kahneman aan hoe denkfouten ons alledaagse leven beïnvloeden.

Toch haalt Dagelijks Irrationeel bij lange na niet het niveau van Ons feilbare denken. Dit komt doordat Van Straten zelf geen psycholoog is en het dus moet hebben van de talloze onderzoeken van anderen die hij aanhaalt. Hij neemt een fenomeen, bijvoorbeeld geheugenillusies of verantwoordelijkheidsgevoel, en bespreekt in dat verband een groot aantal wetenschappelijke onderzoeken en experimenten. Hoewel de referenties die Van Straten aanhaalt stuk voor stuk razend interessant zijn, is het eigenlijk jammer dat hij er zó veel bespreekt. Van Straten heeft weinig ruimte om dieper op de materie in te gaan en het geheel doet aan als een soort register. Dit neemt niet weg dat Dagelijks irrationeel een goed startpunt is voor een breed publiek.