De uitvinding van de fotografie, halverwege de 19e eeuw, was het startpunt voor veel wereldreizigers, kooplieden en missionarissen om afbeeldingen van hun reisdoelen te verzamelen. Ze maakten de foto’s zelf of kochten deze van lokale fotografen. Door middel van schenkingen uit particuliere verzamelingen kreeg het toenmalige Museum voor Land- en Volkenkunde een enorme collectie ‘ethnohistorica’ in bezit. Het Nederlands Fotomuseum heeft zich ten doel gesteld deze Wereldcollectie publiek te maken door de Rotterdamse ‘style profiler’ Ellie Uyttenbroek naar eigen inzicht een tentoonstelling te laten samenstellen.

SOUVENIR – Porcelain doll wrapped up like a present, 2017 ETNOMANIE ©Nederlands Fotomuseum/Wereldmuseum

Iconische portretreeksen

Uyttenbroek heeft naam gemaakt met het doorlopende fotoproject Exactitudes dat ze, samen met fotograaf Ari Versluis, sinds jaar en dag in de lucht houdt. Met een scherp oog voor verschillende stijlvormen in mode en straatcultuur brengt ze series archetypen bijeen die, vooral door de kracht van de herhaling, een verbondenheid vertonen. De haast iconische portretreeksen laten vooral zien hoe de stylist het kijken tot kunst heeft verheven, een bijzonder talent dat ook de tentoonstelling ETNOMANIE tot een visueel spektakel maakt.

De grote zaal van het Fotomuseum is gevuld met lange rijen bedrukt textiel, hangend vanaf het plafond tot aan de vloer. Grote geplooide doeken die lichtjes bewegen in de aanwezige luchtstromen. De historische portretten van frontaal gefotografeerde types uit alle windstreken rijzen boven de bezoeker uit en wekken de indruk alsof men zich als dwerg in het land der reuzen begeeft. Met vrijwel alle ogen is direct contact: je wordt aangestaard, bekeken en beoordeeld vanuit een verleden tijd en een onbekende wereld. De sepiakleurige afbeeldingen zijn met grote kleurvlakken ingevuld, waarmee een kledingstuk, haardracht of hoofdtooi wordt benadrukt. Een bevreemdend effect op foto’s uit een fotografietijdperk waar kleur nog geen optie was.

RAINBOW – The normality of wearing a dress as a boy, 2017 ETNOMANIE ©Nederlands Fotomuseum/Wereldcollectie

Carnavaleske optocht

Uit de omvangrijke Wereldcollectie heeft Uyttenbroek 380 fotoportretten geselecteerd, allen in origineel te zien in een kleine, lichtarme ruimte naast de tentoonstelling. Zo’n honderd exemplaren heeft ze, samen met grafisch ontwerper Mary Pelders Vos, bewerkt en op doeken gedrukt. De eigenzinnige identiteiten zijn door die ingreep naar het heden getrokken en inzichtelijk gemaakt door middel van eenvoudige accenten. Door haar observerende visie brengt Ellie Uyttenbroek de beelden in direct verband met het hedendaagse straatbeeld. De stijlprofielen die ze daar tegenkomt zijn vergelijkbaar met de bijzondere figuren in de etnohistorische foto’s uit de collectie. Kapsels, baarden, bijzondere kledingstukken en curieuze prints tonen een grote diversiteit, maar laten tegelijkertijd een overeenkomstige hang naar traditie en eenvormigheid zien. Stijl en mode herhalen zich altijd weer, ongeacht de beperking van tijd en afstand, en laten mensen zien in hun meest unieke verschijningsvormen. De portretten in de tentoonstelling stralen, naast een vanzelfsprekende behoedzaamheid, een enorme trots uit. ‘Dit ben ik, dit is mijn wereld’ lijken ze te zeggen, alsof de toeschouwer zowel overrompeld als gerustgesteld dient te worden.

In de bijgaande catalogus zijn alle beelden afgedrukt en voorzien van Uyttenbroeks ironische bijschriften (‘Madam Butterfly/Kenzo Kimono & Pyjama Party’). Mede daardoor krijgt deze tentoonstelling een licht humoristisch tintje. Het geheel oogt als een carnavaleske optocht vol wonderlijke schepsels, tegelijkertijd voelt het als een rondgang door een kathedraal van menselijkheid. Een prettig samenzijn, vooral in deze haast inhumane tijden.

Installation Collectivism. Collectives and their quest for value, 2017 © Foam. Photo: Christian van der Kooy

Digitalisering en fotografie

Elk collectief biedt een ander perspectief, heeft een andere manier van aanpak om de vraagtekens achter het begrip ‘waarde’ te beantwoorden. Wat hen bindt is echter het fenomeen van digitalisering; in deze tijd is er een onstilbare hoeveelheid beeld. Zowel de vastlegger als de aanschouwer van het beeld kennen wellicht geen betekenis meer toe aan fotografie als kunstvorm, maar houden zich vooral bezig met vluchtige indrukken (als voorbeeld wordt genoemd: gedigitaliseerde beelden op Instagram).Deze tentoonstelling staat in het teken van het herwinnen van de betekenis van het beeld, wat voor sommige collectieven, in alle tegenstrijdigheid, juist gebeurt via digitalisering.

Installation Collectivism. Collectives and their quest for value, 2017 © Foam. Photo: Christian van der Kooy

De collectieven

Dus, wat is er te zien? De tentoonstelling op zichzelf is vrij compact, wat fijn is voor de vluchtige toeschouwer. Vier kleine kamers bieden een route door de verschillende denkbeelden van de collectieven, een route die overigens niet vastligt. In de hal nog vóór de tentoonstellingszalen hangen zeven schermpjes, waarop van elk collectief een introductiefilmpje te bekijken is. Sommige zijn duidelijk, andere niet erg concreet. Een introductiefilmpje dat er wat mij betreft direct uitsprong, was dat van het Franse collectief #Dysturb. Dit collectief legt uit bezig te zijn met grote politieke kwesties van deze tijd, door middel van fotojournalistiek. Verspreid door het museum vinden we grote canvasdoeken met rake beelden en teksten. Niet alleen in het museum, maar ook in de stad Amsterdam hangt hun werk als onderdeel van de tentoonstelling Collectivism: collectives and their quest for value. Op deze manier bereiken zij hun eigen betekenis van ‘waarde’: ze confronteren in alle eerlijkheid.

Een ander bijzonder opvallend collectief is het Nederlandse Dead Darlings. Deze organisatie toont een wand met vele foto’s van verschillende kunstenaars, naast en door elkaar. Een onderdeel van hun project was het organiseren van een anonieme veiling, waarbij iedere kunstenaar anoniem was gemaakt alvorens de bieder zijn gang kon gaan. Hiermee proberen zij niet alleen de heersende waarde van bepaalde namen in de kunstwereld te ondermijnen, maar ook een kunstwerk voor zichzelf te laten spreken. Volgens dit collectief wordt de waarde van een kunstwerk dan ook mede bepaald door de persoonlijke band die de koper opbouwt met zijn aanwinst.

Installation Collectivism. Collectives and their quest for value, 2017 © Foam. Photo: Christian van der Kooy

Er is meer

Naast deze twee in het oog springende collectieven zijn er nog vijf andere. Op uiteenlopende manieren probeert elk ander collectief een verhaal te vertellen, echter niet altijd met goede onderbouwingen. Sommige uitwerkingen van de projecten zijn minder scherp dan andere, wat bijvoorbeeld al kan blijken uit bijgevoegde tekst die niet altijd even verhelderend is. Het werk van 8-Ball Community is wellicht het meest spraakmakende van de tentoonstelling (om welke redenen zal je toch echt zelf moeten ontdekken!), maar conceptueel niet erg samenhangend. Om deze reden had er een aantal collectieven wellicht geschrapt kunnen worden uit de tentoonstelling, om de aandacht te vestigen op enkele, groots sprekende projecten (zoals #Dysturb, Dead Darlings, maar ook De Fotokopie).