Verboden te schrijven

Als een Zweedse correspondent van een krant ontslagen wordt wegens beschuldiging van het schrijven van verzinsels en leugens, vat hij zijn schrijfverbod letterlijk op: tot de dood van de hoofdredacteur schrijft hij geen letter, geen zin en geen leesteken meer. Pas vijftig jaar later, als hij inmiddels in een verzorgingstehuis woont, overlijdt de hoofdredacteur en begint de man weer met schrijven. Hij schrijft verder aan het bericht waaraan hij vijftig jaar eerder was begonnen. Het is een artikel over twee vreemdelingen in een dorp: een textielverkoper die leeft onder de naam Robert Maser, maar eigenlijk de Duitse oorlogsmisdadiger Martin Bormann is, en de voor de alom aanwezige tuberculose immune leraar Lars Högström. Beiden hebben een voorliefde voor balkenbrij, een lokaal gerecht van voornamelijk orgaan- en afvalvlees, en ze gaan op zoek naar de beste bereiding ervan.

Het leven is…

Het ultieme recept is het licht absurdistische verslag van een zoektocht. Een zoektocht naar de perfecte balkenbrij, maar ook naar een recept voor het leven. De schrijver wordt namelijk tijdens het schrijven van het bericht steeds sterker en vitaler, hoewel hij al 107 jaar oud is. Voor hem is het leven schrijven, het is een noodzaak, het enige dat echt bestaat. En daarmee is Het ultieme recept ook een boek over waarheid en fictie. “Hij schreef uit zijn herinnering, de herinnering is de enige werkelijkheid die er is.” Maar: “De fantasie is [ook] mijn herinnering.” Het gaat niet om wat goed of fout is, waar of onwaar. Zo zit het leven niet in elkaar.

Melancholie

~

Charme

Lindgrens stijl is wat afstandelijk, passend bij de licht melancholische sfeer en de donkere Zweedse winters (vier in een jaar, volgens het boek). Hij beschrijft op licht ironische toon hoe de personages door het leven gaan, zonder ooit ongevoelig of zelfs bot te worden. Hij beziet ze met een liefdevolle blik, als een vader zijn kinderen. En dat is misschien wel de grootste charme van Het ultieme recept. Het boek kabbelt aangenaam voort en je voelt je als lezer thuis in de kleine wereld van de vreemde personages. Verhaal loopt door verhaal, maar alle verschillende ingrediënten komen samen in een smakelijk geheel, net zoals in de ultieme balkenbrij.

Zo ook in de roman De spookschrijver uit Rio van Chico Buarque. De titel van de roman verwijst naar de hoofdpersoon, José Costa. Niet alleen in naam is hij onopvallend – José Costa is het Latijns- Amerikaanse equivalent van het Nederlandse Jan Jansen – , hij is professioneel onzichtbaar. Hij schrijft speeches, romans, artikelen en essays op het hoogste niveau, maar altijd op naam van een ander. Het enige moment waarop er enige eer aan zijn werk te behalen valt, is op het jaarlijkse congres van anonieme auteurs waar vakgenoten hun werk aan elkaar onthullen.

Nuchter

Buarque maakt de kleurloosheid van zijn hoofdpersoon voor de lezer voelbaar door diens gedachten weer te geven in een kale, nuchtere stijl. Zoals in de volgende passage:

Op het vliegveld wisselden we adressen en omhelzingen uit, er waren er die huilden, allen zwoeren aanwezig te zullen zijn op het volgende congres in Casablanca, daarna verdween iedereen in zijn eigen tunnel. Ik reisde dertig uur met mijn verstand op nul, en toen ik vroeg of ik thuis mocht slapen, stelde Vanda geen vragen, ze gaf me een bord eten en fatsoeneerde mijn haar. Het was toen dat ik, ontdaan van eigenliefde, Vanda zwanger heb gemaakt.

Dit zou een heel melodramatische scène kunnen zijn; een echtgenoot die na een langdurige en niet verklaarbare afwezigheid wederkeert, een desondanks liefdevolle hereniging waarna hij haar eindelijk zwanger maakt. In de woorden van Buarque schijnt het echter allemaal even onbelangrijk en banaal. Eventuele emoties blijven impliciet.

Contrast

~

Droste-effect

Zijn podium wordt gevormd door de teksten die hij schrijft: alsof José een tweede leven leidt in de werkelijkheid die hij keer op keer weer voor een ander bedenkt. Vol enthousiasme verzint hij voor zijn cliënten de meest extravagante levensverhalen en de meest briljante wetenschappelijke essays. Buarque geeft dit weer door de eigen gedachten van José naadloos over te laten gaan in de zinnen die hij schrijft. Het ene moment is ‘ik’ nog José Costa, maar in de volgende zin is ‘ik’ de vertegenwoordiger of wereldreiziger wiens autobiografie hij schrijft. Op zich natuurlijk een veelgebruikte truc, dit ‘Droste- effect’.
Maar de manier waarop Buarque dit stijlmiddel toepast, is absoluut ongebruikelijk. Hij benut de overgangen van de werkelijkheid van José Costa naar de literaire werkelijkheid die door hem geschapen wordt, als tempowisselingen. De literaire werkelijkheid heeft een beduidend hoger tempo dan zijn eigen leven, wat tot uiting komt in een verandering van het verteltempo. Dit soort stileringen zorgt voor een sterk filmisch effect. Het zijn haast regie aanwijzingen: bij de overgang naar de geschreven werkelijkheid worden de camerabewegingen wat sneller en ongecontroleerder. Het bevindt zich stilistisch op de grens van superkitsch, maar de vakkundige regie van Buarque voorkomt dat die grens overschreden wordt. Buarque is zijn materie overduidelijk meester, er valt nergens ook maar een discontinuïteit of los eindje te ontdekken.

Een mooi ‘droste’-voorbeeld is de scène waarin José begint aan de autobiografie van de Duitser Kaspar Krabbe. Wie of wat deze Kaspar Krabbe in werkelijkheid is, komt de lezer nooit te weten. Hij komt alleen tot leven in de autobiografie die José voor hem verzint:

Ik pakte op goed geluk een van de twintig cassettebanden die de Duitser had volgepraat, ik hoorde vagelijk zijn stem, ik legde mijn vingers op de toetsen en ik was een blonde en roze man van twintig jaar terug, toen ik de haven van Hamburg verliet en de baai van Guanabara binnenvoer… Ik vergat Teresa zoals ik Hamburg al had vergeten, en ik verliet de maatschappij om een ngo op te richten, beter gezegd, om vrouwen te zoeken op het strand, wat zeven jaar geleden ondenkbaar was geweest, toen ik de baai van Guanabara binnenvoer en in vervoering alle haren verloor, maar die tekst van mij deugde niet, hij kwam niet van zijn plaats, schoot niet op.

Noodlot

Dezelfde Kaspar Krabbe wordt José natuurlijk uiteindelijk fataal. Als in een eersteklas noodlotsdrama komt het uiteindelijk zover dat zijn echtgenote Vanda valt voor de toch vrij geringe charmes van de Duitser, dankzij de raadselachtige, kleurrijke persoonlijkheid die José voor hem gecreëerd heeft.

Prettig verward

Hoewel stilistisch en inhoudelijk op de grens van kitsch, is De spookschrijver uit Rio een doorwrochte en subtiel geconstrueerde roman, die na lezing nog heel lang een prettig verward gevoel achterlaat.

~

Surreële thriller

Hoofdpersoon Bret is getrouwd met zijn oude vriendin, de actrice Jayne Dennis (ook een real life-personage) en ze wonen in Amerikaans suburbia met twee kinderen – hun zoon en Jayne’s dochter van een andere man. Bret is een zomer lang gelukkig, maar dan beginnen drank en drugs opnieuw zijn leven in te sluipen: “in een tijdsbestek van twaalf dagen stortte alles in”.

Niet alleen met Bret zelf lijkt het mis te gaan, de wereld om hem heen gaat steeds meer lijken op een sinistere karikatuur van ons hedendaagse Rijke Westen. Terrorisme is overal, aan het milieu valt niets meer te redden, kinderen verdwijnen en worden nooit meer teruggevonden. Ondertussen verdooft iedereen (volwassenen, kinderen en zelfs de hond) zichzelf permanent met alle mogelijke antidepressiva en aanverwanten. Mede hierdoor begint de beschreven werkelijkheid steeds onwerkelijker te worden. Net als in Ellis’ voorlaatste boek Glamorama en in American Psycho zijn we als lezer afhankelijk van een weinig betrouwbare en misschien wel licht krankzinnige verteller. Komt de speelgoedvogel van Jayne’s dochter echt tot leven? Staat de grafsteen van Bret’s vader opeens in de tuin? Komt hij werkelijk personages uit zijn eerdere romans (detective Kimball uit American Psycho, studenten uit The Rules of Attraction) tegen? En zichzelf, zij het op veel jongere leeftijd?

Schemerige binnenwereld

Het lijkt allemaal deel uit te maken van het spel dat Ellis altijd speelt, het spel met de werkelijkheid als onderdeel van fictie. Na een uiterst plausibel, realistisch begin worden we ongemerkt – in Lunar Park gaat het vrij subtiel – een surreële schijnwereld binnengeleid. De droge stijl en de vaak ironische toon helpen daarbij, totdat je (als zo vaak bij Ellis) ontdekt dat je niet meer in een thriller zit, maar in de schemerige binnenwereld van een verwarde verteller. Dan begint ook Ellis’ huisstijl weer te domineren: dubbele vertellers, meta-commentaar en onderbroken zinnen.

De plot doet er tegen die tijd niet zoveel meer toe en is trouwens weinig boeiend, net zomin als de helaas veelvuldige ‘realistische’ scènes waarin Bret diepgaande gesprekken met vrouw en zoon voert. Geharde fans zullen, als ze moeten kiezen, toch opteren voor wat meer passages van het soort dat begin jaren ’90 de Amerikaanse National Organisation for Women zo boos maakte. Goed, Ellis was aan vernieuwing toe en karakters die elkaar bij herhaling oprecht ontroerd huilend in de armen vallen, dat is zeker iets anders. Maar het is nauwelijks een verbetering te noemen.

Intertekstueel en autobiografisch

Autobiografisch is de roman niet zozeer in de zin dat we meer details over het leven van de schrijver te weten komen. Hoewel de marketingcampagne rond Lunar Park de nadruk legt op het ‘wel of niet echt’-element, lijken de motto’s voor in het boek te benadrukken dat ieder publiek beeld van een beroemd persoon een constructie is en blijft. Misschien wel autobiografisch is de moeizame houding van de hoofdpersoon tegenover zijn vroeggestorven vader. Naar deze despotische vastgoedmagnaat heeft de schrijver naar eigen zeggen deels ook zijn beroemdste personage gemodelleerd, de misschien wel seriemoordende yup Patrick Bateman uit American Psycho. Zowel zijn vader als dat zo vaak bediscussieerde boek achtervolgen hem in Lunar Park, en met beide probeert Ellis af te rekenen. Kafka-vergelijkingen zullen naar te vrezen valt niet lang op zich laten wachten.

Waarmee allerminst gezegd is dat Ellis niet lustig speelt met intertekstualiteit. Met klassiekers als Lord of the Flies en het werk van Shakespeare, maar liever nog met zijn eigen werk. Want Ellis is een oeuvrebouwer nieuwe stijl: alles wat hij publiceert lijkt een aanvulling op, verdraaiing van, verwijzing naar of omkering van eerder of later werk. Op een lezer die zijn vroegere werk niet gelezen heeft zal dit boek een andere indruk maken dan op de verwoede Ellis-fan: de beginnende Ellis-lezer zal niet opmerken dat Lunar Park die eerdere werken in een ander licht zet.

Catharsis

Ellis’ nadrukkelijke literaire zelfreflectie kan storend werken. Het hangt er vanaf of je houdt van de dingen waar Ellis sterk in is: een stijl als een vlakke woestenij, cynische beschrijvingen, bij vlagen geniale humor, een paranoïde sfeertje en een indrukwekkende emotionele catharsis tot besluit. Wat wel en niet ‘echt’ is doet er niet toe.

De Nederlandse vertaling van De Heer en Jonkers is acceptabel, zij het niet groots. Net als in Glamorama – waar zich vanwege de noodzaak tot snelle publicatie maar liefst drie vertalers aan vergrepen – lees je het Amerikaans er duidelijk achter, iets wat onnatuurlijk werkt. Het originele en trouwens zeer begrijpelijke Engels van Ellis blijft te prefereren. Voor wie nog nooit iets van de schrijver heeft gelezen is Lunar Park ook in dat opzicht misschien wel de meest toegankelijke roman. En voor de Ellis-fanaat is het boek weer een volgend zij het misschien wat zoeter stukje “poisoned candy“.

Nederlandse vertaling: Bret Easton Ellis • Lunar Park • vertaald door Inge de Heer en Johannes Jonkers • Uitgeverij Anthos • prijs: €19,95 (paperback) • 380 pagina’s • ISBN 9041409602