In oktober 2001 verschijnt in de mailbox van een aantal vrienden en kennissen van A.L. Snijders Hek, een kort verhaaltje van amper een pagina. In het zogenaamde ZKV (Zeer Korte Verhaal) zet de schrijver in afgemeten taalgebruik vraagtekens bij het veiligheidsgevoel van bezoekers van een Spaanse camping. De bewakers van het campingterrein gaan ’s avonds gewoon slapen en voeren ’s nachts dus geen patrouilles uit, zoals door veel kampeerders wordt verondersteld. Uit Hek, het eerste ZKV dat in Belangrijk is dat ik niet aan lezers denk staat afgedrukt, zijn veel kenmerken te destilleren die je ook bij zijn andere miniaturen tegenkomt. Het taalgebruik is uiterst helder en precies, terwijl de boodschap nuchter en scherp is. Tussen Hek en Traditie (2), het ZKV dat eind 2004 zijn weg naar het digitale leespubliek van Snijders vond en het laatste verhaaltje vormt van de bundel, wordt geschreven over tal van onderwerpen. Een paar zaken zijn echter favoriet. Zo wordt er vaak over de literatuur geschreven, zijn er meerdere ZKV’s over de vrienden van Snijders te vinden en zet de schrijver opmerkelijk scherpe portretjes neer van mensen en gebeurtenissen uit zijn jeugd. Maar wat in bijna alle ZKV’s terugkomt is de fascinatie van de schrijver voor taal. Het verbaast dan ook niet dat Snijders jarenlang als docent Nederlands werkzaam was. Snijders’ taalpurisme blijkt uit een ZKV waarin hij een gesprek voert met een vriend dat vanwege een wederzijdse haat jegens kletskoek bestaat uit slechts tien woorden. In een ander ZKV wordt een literaire uitgever gehekeld die in brieven allerlei schrijffouten maakt. Snijders zit niet langer in het onderwijs, maar het onderwijs blijkt nog wel in hem te zitten.

Meteen raak

Belangrijk is dat ik niet aan lezers denk is echt een schitterend boek, doordat je tijdens het lezen telkens het gevoel hebt tegen iets nieuws te zijn aangelopen. Of het nu om de stijl van de schrijver, de onderwerpskeuze of zijn toon gaat, het is onvergelijkbaar met andere literatuur. Duidelijk wordt waar Snijders zelf de mosterd vandaan haalt. In Nederland is er bewondering voor Multatuli, de beide Reves en (vooral) Nescio, terwijl Mulisch ‘een tweederangsschrijver’ wordt genoemd. Bij Mulisch’ werk is volgens Snijders sprake van ‘een ontwikkeling’, terwijl het bij de drie hierboven genoemde schrijvers ‘meteen raak was’. Belangrijk is dat ik niet aan lezers denk loopt over van meningen over taal, schrijven en literatuur. Vaak komt Snijders’ vijandschap tegen wat hij zelf noemt het ‘sentimentele schrijven’ terug. In het ZKV op pagina 15 lezen we dat Snijders Tacitus waardeert omdat hij bondig weet te schrijven, maar zeker ook omdat hij een afkeer had van sentimentaliteit. ‘Gevoelig schrijven is een grote pest, het is een vorm van hysterie’, concludeert Snijders.

Schizofreen

Snijders zelf valt dan ook niet op gevoelig schrijven te betrappen. Hij beschouwt de dingen en presenteert zijn verhalen met zo min mogelijk poespas, wars van iedere overbodige wijdlopigheid. De kale taal van Snijders in combinatie met zijn enigszins strenge toon zorgt ervoor dat de lezer steeds verder ingesnoerd raakt in het aangenaam stellige universum van de schrijver. Aangenaam, want Snijders is altijd scherp maar wordt nooit zuur. Zo is de vrouw in ZKV Pinsie Vogelhand een hysterische schizofreen, in plaats van dat er staat dat ze op Snijders als een hysterische schizofreen overkomt. De lezer hoeft niet gewezen te worden op de subjectiviteit van het oordeel van de schrijver, aangezien alle literatuur immers subjectief is. ‘Zo zie ik het, en meer kan ik er niet van maken’, lijkt de schrijver te willen zeggen. Trucs om de lezer van Snijders’ standpunt te overtuigen zijn tot een minimum beperkt, wat vreemd genoeg eerder sympathiek overkomt dan rechtlijnig. Snijders laat het oordeel over het gepresenteerde juist over aan de lezer, in plaats van alle retorica die voorhanden is in te zetten om je van zijn standpunt te overtuigen.

Nagerecht

Zelf verklaarde hij in een interview dat zijn boek niets minder is dan 336 mislukte pogingen om een ‘echte’ roman te schrijven, maar toch krijg je na lezing van een ZKV niet de indruk dat er nog iets aan toegevoegd moet worden. Eerder vraag je je af waar al die andere schrijvers toch zo veel woorden voor nodig hebben. Die stelligheid verdwijnt op den duur ook wel weer, maar laat wel zien tot wat Snijders’ werk in staat is. Belangrijk is dat ik niet aan lezers denk is een boek dat je het meest recht aandoet door het te behandelen als een exclusief nagerecht. Dus er niet meteen op duiken en het boek in één ruk uitlezen, maar er juist rustig van proeven en aandacht hebben voor iedere zin die in dit boek staat. Mijn advies: zorg gewoon dat u op de mailinglist van Snijders komt, dan krijgt u in het vervolg in ieder geval niet in één keer al dat moois op uw bord.

De drie delen van het boek spelen zich ieder af tijdens een periode waarin de ontwikkeling van Turkije in een stroomversnelling komt. In de proloog maken we kennis met de heer Cevdet, een succesvolle islamitische koopman in 1905, de tijd dat Turkije nog een sultanaat is, en het koopmanschap wordt gedomineerd door Grieken, Christenen en Armeniërs. De heer Cevdet laat zich daardoor echter niet ontmoedigen: hij is vol van ambities en heeft al een zekere rijkdom weten te verwerven, waardoor hij de hand heeft gewonnen van de dochter van een pasja. We merken gaandeweg het eerste deel dat het broeit in het land. De zieke broer van de heer Cevdet is betrokken bij de revolutionaire beweging van de Jonge Turken, die het land radicaal willen moderniseren.

In het tweede deel – tevens het belangrijkste van het boek – maakt het verhaal een sprong naar de jaren dertig, tijdens de laatste levensdagen van Atatürk en aan de vooravond van de tweede wereldoorlog. De heer Cevdet is inmiddels getrouwd en heeft twee zonen en een dochter: Osman, Refik en Ayþe. Osman heeft zijn vader opgevolgd als de drijvende kracht achter de handel en laat het fortuin van de familie gestaag groeien. De kern van het verhaal verschuift naar Refik, en zijn vrienden Ömer en Muhittin, die alledrie zoeken naar een doel in het nieuwe republikeinse Turkije dat onder Atatürk de twintigste eeuw is binnengesleurd.

De knappe Ömer wil veroveraar zijn zonder dat hij precies weet wat hij wil veroveren. Hij weet zich weliswaar aanzienlijke rijkdom te verwerven, maar vraagt zich af of dat zijn echte doel was. De lelijke Muhittin is een met complexen worstelende figuur die graag wil slagen als dichter, maar die zich door een mengeling van zelfhaat en miskenning door een ultranationalistische beweging laat inpalmen, waar zijn haat vooral fascistoïde trekjes krijgt. Refik tenslotte, is een naïef rijkeluisjongetje dat zich ergert aan zijn eigen leegheid en probeert door veel te lezen en goedbedoeld salonsocialisme te achterhalen hoe hij een eigen bijdrage kan leveren aan het nieuwe Turkije. We zien hoe de drie vrienden op hun eigen manier omgaan met de nieuwe kansen die de republiek biedt, ieder met wisselend succes.

In de epiloog maakt het verhaal een tweede sprong, naar 1970, waarin Ahmet, de zoon van Refik als kunstenaar probeert door te breken. De korte epiloog wordt door Pamuk vooral benut om een aantal verhaallijnen af te ronden, terwijl hij enkele malen verwijst naar de op handen zijnde staatsgreep van 1971.

Kabbelende karakters

Orhan Pamuk laat in zijn debuutroman al zien dat hij een groot verteller is, die in een eenvoudige maar trefzekere stijl levensechte personen kan creëren die in al hun eenvoud toch blijven boeien. Hij schetst de twijfels en de onrust van de sociale bovenlaag van Istanbul – zijn geliefde stad die ook als een dikke rode draad door zijn latere werk loopt – en laat zien hoe vanaf het begin van de 20e eeuw de culturele en economische invloeden van het westerse Europa Turkije als kruipolie binnensijpelen en het land veranderen.

Pamuk slaagt er in om deze verschillende karakters tot leven te wekken, zonder er karikaturen van te maken. Dat is knap, omdat het boek ook te lezen is als een parabel voor Turkije. De personages blijven echter realistisch en geloofwaardig doordat Pamuk nergens oordeelt. Hij registreert de gebeurtenissen en neemt rustig de tijd om het verhaal zijn beloop te laten. Dat is misschien ook het zwakke punt van het boek, voorzover je daarvan mag spreken; het boek kabbelt 700 pagina’s lang zonder tot een echte ontknoping te komen. Je stapt als lezer in, kijkt mee naar de belevenissen van de familie die door de heer Cevdet en zijn vrouw is gesticht, en vlak voor de staatsgreep van 1971, stap je weer uit. Alle stormachtige ontwikkelingen die Turkije in de periode tot 1970 heeft doorgemaakt spelen zich min of meer op de achtergrond af en oefenen hun invloed uit op de levens van de hoofdpersonen, zonder dat die er rechtstreeks bij betrokken raken. Pamuk schetst zo haarscherp de positie van de overgrote meerderheid van de bevolking, en de manier waarop alle politieke en culturele ontwikkelingen hun dagelijkse leven hebben veranderd. Hij laat zien hoe de ontwikkeling de tegenstellingen in de bevolking zijn gegroeid en gepolariseerd, doordat een deel de cultuur en technologie van het westen omarmt en gebruikt om zich te verrijken, terwijl een ander deel zich daardoor bedreigd voelt, en een toevlucht neemt tot een onverdraagzame nationalistische beweging.

Zeker gezien de actuele discussies rond de Armeense kwestie, de Turkse toetreding tot de EU en de groeiende invloed van de islam, is De Heer Cevdet en Zonen een waardevol en volwassen boek dat over de ontwikkeling en verdeeldheid van het moderne Turkije.