Ik klap het boek dicht en kijk verwonderd naar de voorkant. Meer nog dan het ongebruikelijke woord dat de titel vormt, bevreemdt mij de term roman. Ik las afgelopen jaar romans van onder anderen Manon Uphoff en Gerda Blees. Prachtig geconstrueerde prozawerken vol intermenselijke relaties, culturele achtergronden, scherpe ideeën over menselijke vorming en beslissingen. Maar niets van dat alles in dit boek.

Van uiterlijke ruimte naar innerlijke ruimte

Dit boek bestaat uit een kort verhaal van zes bladzijden dat keer op keer wordt herhaald. Soms met minieme veranderingen, soms met substantiële wijzigingen. Groundhog Day voor intellectuelen. Het verhaal gaat over een man, aangeduid met enkel de letter P., in een verder lege treinwagon. Hij wrijft de restjes slaap uit zijn ogen, voert enkele ogenschijnlijk onbenullige handelingen uit. Aan het einde leest hij in een dichtbundel en worden zijn oogleden zwaarder. In het eerste deel kijkt de man veel naar buiten. De paragrafen die beschrijven wat buiten allemaal te zien is, staan vetgedrukt op de pagina’s. In het tweede deel staan die paragrafen juist lichter en lichter gedrukt, totdat ze helemaal verdwenen zijn en alleen hun lege ruimte op de bladspiegel is overgebleven. Het tweede deel focust dus op ‘de innerlijke ruimte’ en eindigt dan ook met een spirituele ervaring voor P. “alsof hij in contact staat met een hogere macht”.

Die ervaring komt overigens uit de interactie met een “Mondriaan-achtige tekening”, waarvan de blauwe rechthoeken een hand vormden. In het derde en laatste deel zijn de blauwe rechthoeken verdwenen uit de wandversiering. Ze nemen in steeds donkerder blauw de plaats in van de in deel twee verdwenen paragrafen.

De omroeper & verandering in herhaling

Uit deze summiere weergave van het boek is al duidelijk te zien dat het onder andere gaat over kunst, en over kijken, en over ervaren. Heel belangrijk is het ritmische aspect van dit boek. Dat is inhoudelijk met het slaap-waak en dag-nacht ritme, de afwisseling binnen-buiten, licht-donker, het herhalen van handelingen door P. op het ritme van zijn ademhaling. En – naar we ons kunnen voorstellen – het ritmisch voortdenderen van de trein. Daarnaast is de tekst zelf één groot ritme in dit boek. De afwisseling van vetgedrukt en regulier gedrukt, van uitzicht en handeling, van verdwijnen en verschijnen. In de woorden van de tekst: “veranderingen worden pas manifest door de herhaling”.

Dit citaat komt overigens uit een tussen aanhalingstekens weergegeven mededeling waarmee het verhaal begint. Ieder verhaal een andere mededeling. Het is niet moeilijk om hierin de omroeper van de trein te zien, hoewel de inhoud erg vreemd is voor een omroeper. In het derde deel bestaan de mededelingen zelfs grotendeels uit citaten van de mystica Hadewijch. Deze ‘omroeper’ spoort bijvoorbeeld aan om van het uitzicht te genieten, of om gebruik te maken van de ruimte. Op het gedrag van P. lijken deze aanwijzingen weinig tot geen effect te hebben. Wellicht, zo denk je na een tijdje, zijn deze aanwijzingen vooral voor mij als lezer bedoeld.

Dat roept de vraag op wie hier aan het woord is en wie het verhaal eigenlijk vertelt. Dat sluit aan bij de expliciete aandacht voor taal. P. bekijkt steeds het woord “Noodrem” (een optie die in het leven altijd aanwezig is), maar kan de tekst daaronder niet lezen van veraf, ook niet met dichtgeknepen ogen. En de keren dat hij besluit erheen te lopen, blijkt het geschreven in een taal die hij niet begrijpt.

Over verlossing & het rondspetteren in een roman

De drie delen hebben de ‘titels’: “∙ ∙ ∙”, “- – -“, “∙ ∙ ∙”. Inderdaad: het noodsignaal Save Our Souls in morsecode. Wat niet alleen aansluit bij het ritmische spel met het talige en visuele karakter van de tekst, maar ook bij de in de loop van het boek steeds explicieter wordende spiritualiteit en hang naar verlossing.

Een ongewoon boek, dat we misschien eerder een conceptueel gedicht zouden moeten noemen dan een roman. Afgelopen jaar zei Maxim Februari als onderdeel van het antwoord op een vraag na zijn Huizinga-lezing: Zeker voor romans geldt het dat ze een plek moeten bieden waarbinnen lezers met name vitaal kunnen rondspetteren.

En in die zin is dit boek een roman. Ja, helemaal.

Els Snick, in de lage landen onuitputtelijk bevorderaar van werk van Roth, waarvan het meest reportages die hij als journalist schreef, had kennelijk het idee dat een vertaling van Radetzkymars nóg beter kon. De roman wordt algemeen beschouwd als het magnum opus van Roth, waarmee dan meteen tekort wordt gedaan aan menig andere roman van hem, met name aan de even magistrale als deerniswekkende Job.

Hoog niveau

Het blijft een groot raadsel hoe Roth in zijn vijfenveertig levensjaren (1894-1939) zoveel en op zo’n hoog niveau bedacht en geschreven kan hebben, te meer omdat hij vele uren in teveel alcohol verdronken heeft. Zonder woonadres verbleef hij in hotels op heel wat verschillende plaatsen, dus veel treinreizen, ook voor zijn reportages in Frankrijk, waar hij na de Grote Oorlog, de Eerste, de aantrekkelijkste sfeer van vrijheid opsnoof. Waarschijnlijk was de wijn daar ook niet te duur.

Verbazingwekkend aan de taal en de schrijfstijl waarin Roth schreef is dat die beide helemaal geen verouderde indruk maken, vooral niet in de up-to-date vertaling van Els Snick. Om dat te illustreren hier de eerste zinnen uit de vorige vertaling (van Elly Schippers), die toen bewonderenswaardig leesbaar bleek te zijn. Die zinnen laten meteen al zien dat Roth geen lange zinnen maakte waar kortere volstonden. In het fragment komt ook goed uit hoe subtiel en compact met een vooruitwijzing meteen al een spanning wordt opgebouwd die er wezen mag.

Schippers

De Trotta’s waren van een jong geslacht. Hun voorvader was na de slag bij Solferino in de adelstand verheven. Hij was een Sloveen. Sipolje – de naam van het dorp waaruit hij afkomstig was – werd zijn predikaat. Het lot had hem tot een bijzondere daad uitverkoren. Zelf zorgde hij er echter voor dat latere tijden hem vergaten.

Op dit punt begint Snick verantwoord een nieuwe alinea (de lezer wordt naar de Slag bij Solferino gevoerd), Schippers gaat nog een eind door met haar eerste alinea. Nu hetzelfde fragment vertaald door Els Snick.

Snick

De Trotta’s waren een jong geslacht. Hun stamvader was na de slag bij Solferino in de adelstand verheven. Hij was Sloveen. Sipolje – de naam van het dorp waar hij vandaan kwam – werd zijn adellijke titel. Het lot had hem voorbestemd tot een heel bijzonder daad. Maar door eigen toedoen raakte hij in latere tijden in vergetelheid.

Aan de enigszins taalgevoelige lezer hoeft niet schoolmeesterachtig uitgelegd te worden waarin de kracht schuilt van de door Snick geleverde verschillen. Kort gezegd is zij helderder, compacter, spreektaalachtiger en subtieler.

Feest

Ook al heb je de vertaling van Schippers al eens gelezen, het is een feest om de roman in die van Snick zo’n vierhonderd bladzijden over te doen, te meer omdat de inhoud van het verhaal je niet meer zo precies voor ogen zal staan. Men leze in de fysieke boekwinkel de achterflap, je bent verkocht en het boek gékocht!