Enkel aan de levenden zendt nog
De vliegtuigmagneet zijn tijding
‘Wantrouw ’t sprekend stof altijd
en ’t worstenmolentje dat de geest maalt’

De vliegtuigmagneet moet misschien een bovennatuurlijke helderheid aantrekken of wellicht de mythische doden. In ieder geval roept de bundel met zinnen vol onheilstijdingen een universeel gevoel van urgentie op. De boodschap van Ter Balkt is tegelijkertijd niet eenvoudig te vatten in de tijd waarin de internetgeneratie het historisch besef op z’n hoogst via Wikipedia weet te vinden.

Verleden tijd en hallucinant

Het eerste deel van Vliegtuigmagneet, ‘het weerlichten langs de weg’, rept over de tekenen die we zouden moeten zien. Het deel voert ons meerdere malen terug naar Canterbury, naar de aartsbisschop Chichele die daar begraven ligt. Het verhaal gaat dat hij Henry V het advies gaf om ten strijde te trekken tegen Frankrijk om de aandacht af te leiden van de afsplitsing van de anglicaanse kerk van de rooms-katholieke moederkerk. Ter Balkt roert zich in zinnen die moeten rijpen als de historie zelf. Zijn stijl hult zich in veel verleden tijd, wat de dichter de mogelijkheid geeft een profetische houding aan te nemen en daarmee overwicht te hebben op de lezer. Toch wordt hij af en toe een beetje een oude man die op een stationsplein luid zijn boodschap verkondigt.

Het tweede deel van de bundel, ‘De stofsliert en de vliegtuigmagneet’, is meer hallucinant, de dichter blijft hierin dichter bij zichzelf. Ter Balkt schrijft over het verscheurde verhaal waarvan alleen sneeuwwitte tegels resten. In beschrijvende strofes rekent hij af met fantomen en echokamers. ‘De Trekschuit’ is een eerherstel voor Nederland. Tegelijk is het een commentaar op een andere H.H., Heinrich Heine, de negentiende-eeuwse dichter die geen liefde maar wel achting voor Nederlanders zei te hebben. De onorthodoxe lofzang op ons land zet zich door in het laatste deel: twaalf laaglandse hymnen. Ze zijn de echo van Ter Balkts ‘Laaglandse Hymnen I-III’ die vanaf 1991 in verschillende tijdschriften en bundels verschenen en in 2003 compleet waren.

Dichter achter de dijken

Het verwondert niet dat ook in Vliegtuigmagneet het aantal verwijzingen naar geschiedenis en mythologie al snel oploopt. Interessant is dat Ter Balkt de rijke wereldhistorie erbij haalt om keer op keer achter de Nederlandse dijken uit te komen. Hij loopt daarmee meer synchroon met de huidige tijdgeest dan je in eerste instantie zou vermoeden. De bundel staat uiteindelijk toch bol van navelstaarders, meer dan de dichter misschien zelf zou willen toegeven. Onder de dikke huid van de gedichten ontwaart de lezer ondanks alles een moderne Nederlandse neiging zich binnen de grenzen terug te trekken.

Donker spiegelt de dichter ons het land voor in woorden die uit het platteland voortkomen. Hij is nog steeds de onheilsprofeet Habakuk, wiens naam hij in de jaren zeventig als pseudoniem aannam. Daardoor staan zijn gedichten niet dichtbij maar boven ons. Dat is wat de dichter ons ook duidelijk wil maken, dat de moderne mens niet meer in contact staat met het mythologische en historische verleden. De profeet roept in de leegte naar de ontwortelde mens.

…grommend; tractorsporen
Onverdroten ratelend en grommend
Verplettersheid loerde op ons

Astatiumverlichte stallen
Stralen glas-in-lood,
                        stro dat Repelsteeltje
                                             verwacht…

Ochèrm, er was geen weidsheid
                                             In ons
En de bosranden voorspelden
…Neergang, neergang

Het levert wel pakkende en indrukwekkende poëzie op die ook zonder bekendheid met alle verwijzingen aanspreekt, zij het dat dan alleen geldt voor een bepaalde duisternis. De duisternis die Ter Balkt ook zichzelf toekent en uit alle poriën van zijn werk spreekt. Meer dan andere bundels is Vliegtuigmagneet zodoende niet alleen een bundel voor ontwortelde, maar ook voor de beter belezen mens.

Ter Balkt leest voor uit eigen werk:

Wie thuis is in de roman De Toverberg van Thomas Mann zal zich bij het lezen van het woord ‘mongolenogen’ wellicht de ‘kirgiezenogen’ herinneren van Pribislav Hippe, de klasgenoot van wie Toverbergbezoeker Hans ooit een potlood leende. De ‘mongolenogen’ uit de roman van Wolfgang Herrndorf behoren toe aan de nieuwe jongen in de klas van hoofdpersoon en verteller Maik. De nieuweling maakt dronken zijn entree en heeft een onuitspreekbare Russische achternaam die eindigt op ‘-tsjik’, zodat hij Tsjik gedoopt wordt.

Zoals Hans zijn Pribislav naar de kirgiezenogen keek en op de Toverberg die ogen terugvond in de verleidelijke blik van Clawdia, zo is Maik gefascineerd door de schuinstaande, onverschillige blik van de nieuwe jongen. Tsjik durft wat niemand durft: serieus het gezag trotseren  en uitdagen. Ondertussen haalt hij als het hem uitkomt de hoogste cijfers. Op zo iemand kun je verliefd worden – ware het niet dat Maik al verliefd is, op het mooiste meisje van de klas. Maar dat loopt op niets uit.

Ongelijke vriendschap
De vriendschap tussen een schuchtere, onopvallende scholier en een vrijbuiter die zich schijnbaar nergens aan  stoort is een bekend thema in de literatuur. Le Grand Meaulnes van Alain-Fournier beschrijft zo’n vriendschap, maar ook in Thomas Manns Dr. Faustus is de onbewust homo-erotische relatie tussen de onzekere, wat dweperige Serenus en de boven het gewone leven staande Adrian een van de hoofdthema’s.

De ongelijkheid in de vriendschap, die bij Mann een voorwaarde en teken is van onuitgesproken verliefdheid, is hier door Herrndorf subtiel opgepakt en geplaatst in de context van een treurige buitenwijk van Berlijn aan het begin van de zomervakantie. Tsjik haalt Maik over om in een gestolen auto op weg te gaan naar Walachije – in het Duits de naam van een niet bestaand land, Nergenshuizen.

Avonturen in een landschap
Omdat Maik niet kan autorijden en Tsjik erop staat het hem te leren, op de verlaten landweggetjes van een uitgestorven, zomers landschap, moeten ze voortdurend oppassen niet betrapt te worden. Maar de volwassenen voor wie ze op hun hoede zijn, blijken meestal aardiger dan ze voor mogelijk hielden en langzamerhand worden ze minder wantrouwig. Niet alleen naar de buitenwereld, ook naar elkaar – de vriendschap wordt steeds hechter. Hoe sterk ze op elkaar zijn ingespeeld wordt weerspiegeld in staccato-dialogen met een kwistig gebruik van schuttingtaal. Toch wordt de lezer geroerd door de kwetsbaarheid achter alle stoerdoenerij.

Het innerlijk traject
Een harde klap en een bekentenis van Tsjik maken een eind aan deze road-movie. Wat de geestig beschreven voorvallen en de karikaturen van de onvermijdelijke gezagsdragers in de ontknoping naar een literair niveau tilt is de genuanceerd vertelde ontwikkeling van Maik. Van een bange scholier die zichzelf als loser betitelde is hij uitgegroeid tot iemand die voor zijn gevoelens durft uit te komen. Hij heeft bovendien leren vertrouwen, en dat vertrouwen wordt – in de allerlaatste alinea’s – niet beschaamd. ‘Walachije’, dat is hij zelf, het onbekende land waar hij pas kan arriveren wanneer hij risico’s heeft durven nemen en zich open heeft gesteld.

Lees hier een voorpublicatie van Tsjik.