Het Boekenweekgeschenk is een Boa constrictor die zich om de nek van je carrière wentelt en er langzaam alle leven uit perst. Bernlef, Arthur Japin, Kader Abdolah en talloze anderen presteerden voor een miljoenenpubliek op de bodem van hun kunnen. Weggooien van het boekje was nog te veel werk. Te vaak is het geschenk, bedoeld als presentje voor wie de literatuur een warm hart toedraagt, slechts een fors uitgevallen boekensteun gebleken, of een dag gratis treinreizen in de vorm van een draak van een haastnovelle.

De dying seconds

De hoop van het CPNB was dit jaar gevestigd op Tom Lanoye. Een van de meest constante en getalenteerde schrijvers van het taalgebied, dat zeker, maar ook eentje die het melodrama en de epische vertellingen niet schuwt, er zelfs zijn handelsmerk van maakte. Terwijl het geschenk altijd bestaat uit een pagina-aantal dat niet alleen bondigheid vereist, maar bovendien voor een groot publiek ’toegankelijk’ moet zijn. Geen geringe opdracht voor een der breedsprakigste Nederlandstalige auteurs (lees er zijn winnende zin van de Tzum-prijs 2009 maar op na), maar in Heldere hemel toont Lanoye ook in de Beschränkung zijn Meisterschaft. Het is een ambitieus werkje, ver weg van de autobiografische geschriften waarmee Lanoye furore maakte. Niet létterlijk ver weg, want plaats van handeling is Kortrijk, een stad in West-Vlaanderen. Een kleine tachtig kilometer van Sint-Niklaas, Lanoyes geboorteplaats en decor voor veel van zijn boeken.

In de dying seconds van de Koude Oorlog duikt er plotseling een vliegtuigje op de radar. Met de strijd tussen Oost en West nog altijd niet uitgestreden en de atoomdreiging als een zorgelijk gezoem op de achtergrond, slaat de schrik de Amerikaanse legerleiding om het lijf. Wat is dit voor provocatie van de Sovjets? Ondertussen, ergens midden in België, zit Vera in haar zelfgebouwde haciënda al aan de whisky. Zij heeft zojuist al haar sloten laten vervangen omdat ze zich bedreigd voelt door Walter, haar ex-man. Dan, als zij haar gedachten in melancholie heeft laten terugkeren naar de tijd dat alles nog koek, ei en artistiek genoegen was, staat Carla voor de deur. Het meisje blijkt de ex van haar sufgeblowde zoon Peter en tevens de nieuwe vriendin van Walter, Peters vader.

Oorlog

Zijn er nu mensen die nog niet het woord ‘soap’ in neonletters zien flikkeren? Het uittillen van dit soort banaliteiten boven het niveau van de dagelijkse telenovelle is Lanoye wel toevertrouwd. In de dialogen die volgen op de ontmoeting tussen Carla en Vera toont hij het talent van de dramaturg in al zijn woeste glorie. Ook een vierde, veel kortere verhaallijn (over een geborneerde hoofdredacteur van een Vlaamse krant en diens oude adjunct, die het vliegtuigje op het spoor is) geeft Lanoye blijk van zijn talent om in enkele zinnen een wereld in verandering te schetsen: oude journalistieke waarden worden overvleugeld door klantgerichtheid, morele principes verwaarloosd ter meerdere eer en glorie van de lezer.

Het grootkapitaal is op oorlogspad in de wereld van de dagbladen, de Sovjet-Unie lijkt op oorlogspad in het luchtruim. En Vera neemt haar posities in in haar eigen huis, tegenover Carla en haar jeugdige schoonheid, een vitaliteit die Vera’s eigen ondergang nog eens extra in de verf zet.

Wat er ontbreekt?

De hele novelle lang hangt de apocalyps als onweer in de lucht. Voor alle personages lijkt het vliegtuigje de katalysator van een reusachtige verandering in hun leven. Of die verwachting ingelost wordt of niet, is dan eigenlijk al niet meer van belang. Lanoye dient de lezer dit keer geen twaalfgangenmenu op zoals in Sprakeloos of in zijn Goddelijke monster-trilogie. Een broodje gezond met karnemelk is het ook niet geworden, en zeker geen kleffe afbakloempia; Heldere hemel zijn de drie degelijke gangen die je in de brasserie van het sterrenrestaurant kunt krijgen. Wat er ontbreekt? Een paar honderd pagina’s, dat is alles.

Met de coming-of-age Dromen van Schalkwijk levert Victor Schiferli een dromerig debuut af dat in de jaren tachtig speelt. Zijn Felix Swammerdam is een verlegen puber, die opgroeit met gescheiden ouders en maar moeilijk aansluiting bij leeftijdsgenoten vindt. Laat staan bij ‘zijn’ lieve lotje. In muziek vindt hij zijn uitlaatklep.

Victor Schiferli kan bogen op rijke werkervaring in de literaire wereld. Hij was redactielid van literair kanon Bunker Hill, redacteur bij uitgeveriij De Bezige Bij en tegenwoordig maakt hij vertalingen van Nederlandse literatuur mogelijk. Middels drie poëziebundels trad hij eerder al op de voorgrond en sinds Dromen van Schalkwijk kan hij op zijn curriculum vitae ook romanschrijver bijschrijven.

Passie voor muziekDromen van Schalkwijk is een compacte en prettig geschreven roman, een aandoenlijk portret van een verlegen jongen die zich door zijn tienerjaren worstelt. Voor mensen die geen affiniteit met muziek hebben, wordt het wellicht een lastig verhaal. Maar lezers die zich willen onderdompelen in de nostalgische jaren tachtig hebben met Dromen van Schalkwijk een fraaie en sfeervolle roman te pakken.

Op het eerste gezicht lijkt het nieuwe boekje van Remco Campert, Vrienden, vriendinnen en de rest van de wereld (Boekenweekthema 2012: vriendschap, vandaar), een typische haastklus van een uitgever die zijn A-auteur graag nog eens extra onder de aandacht wil krijgen en in de gauwigheid wat oude stukjes van diens hand gebundeld heeft. Hardcover eromheen en verkopen maar. Wie Vrienden leest, weet beter. Natuurlijk, de titel verwijst nogal expliciet naar het door de meeste schrijvers verfoeide Boekenweekthema, maar deze nieuwe Campert-productie is alleen wat betreft de omvang teleurstellend. De inhoud is fris als een glas vers geperste sinaasappelsap.

Moppen zijn nooit leuk

Wat Campert in Vrienden doet, is niet eenvoudig te omschrijven. Ultrakorte verhalen zijn het in elk geval allemaal, maar het één is een prozagedicht, het volgende een mopje en een derde stukje lijkt weer het meest op een roman die door een 300 woorden-mal gedrukt is. De kwaliteit van de verhaaltjes is wisselend, maar een constante blijft Camperts experimenteerdrift met omvang en vorm. De allerkortste onder de verhalen in Vrienden zijn vaak slechts enkele zinnen lang. Die miniatuurtjes blijven ver achter bij de rest. Mopjes zijn het, weliswaar met de pen van de stilist geschreven, maar het blijven mopjes. En die zijn nu eenmaal nooit echt leuk.

Ze besloten elkaar te vergeven.
Ze schudden elkaar de hand en zeiden: even goede vrienden.
Even, maar dan ook geen seconde langer.

Dit wordt de lezer verkocht als één heel verhaal, en hoe zeer je ook je best doet, als Campert-fan, hier komt zelfs een oude meester niet mee weg.

De lichtvoetige schrijver en de melancholicus

Heel veel beter zijn de verhalen die enkele pagina’s beslaan. ‘Wind’ bijvoorbeeld, een poëtische vertelling over het einde van een relatie. Of ‘De teloorgang’, waarin Duimelot, Likkepot en al die andere figuren uit het kinderversje een De Toppers-achtige band vormen. ‘Duim en de dingen’, over Klein Duimpje die collega-sprookjesfiguren een hak zet, is van dezelfde onbekommerde meligheid, die we ook kennen uit Tjeempie, De Lijst Mallebrootje of De Familie Kneupma. Op die manier verschaft Vrienden de lezer een inkijkje in de veelzijdigheid van Camperts schrijverschap. De lichtvoetige schrijver met een afkeer van zwaarwichtigheid (de aanprijzing die al sinds jaar en dag op zijn boeken wordt afgedrukt). En de melancholicus, die oog heeft voor verval en vergankelijkheid, niet in de laatste plaats die van zichzelf. De laatste jaren lijkt deze laatste eigenschap bij Campert de overhand te krijgen, zowel in zijn poëzie als in zijn zaterdagcolumn in de Volkskrant.

En dan, net als je denkt dat de ouderdom de ironie in de ogen van de schrijver heeft gedoofd, volgt er weer een verhaal of een boekje dat bijna uit je handen zweeft, zo licht is het. Het avontuur van Iks & Ei bijvoorbeeld, of enkele verhalen uit Om vijf uur in de middag. Of, in deze bundel, het miniverhaaltje ‘Ó.B.N.’, over een bureau dat een jaarlijkse bijdrage vraagt aan iedere Bekende Nederlander om in hun administratiekosten te voorzien. Indien aan die vraag geen gehoor wordt gegeven, krijgt de Bekende Nederlander in kwestie een knokploeg bestaande uit Frans Bauer, Gordon en Patricia Paay over de vloer.

Dit doet niemand Campert na

Zo kan Vrienden gelezen worden als een volgende bevestiging van Camperts befaamde lichtvoetigheid. De zinnen zijn kort en helder, de verhaaltjes vertellen soms veel en soms juist helemaal niets, maar wat nooit – maar dan ook echt helemaal nooit – in zijn schrijven verzeild raakt, is enige vorm van pretentie. Johan Cruijff zei ooit dat voetbal simpel was, maar dat simpel voetballen het moeilijkste is wat er bestaat. Als dat waar is, is Remco Campert de Johan Cruijff van de literatuur: het lijkt eenvoudig en vederlicht, maar niemand doet het hem na.

De Maker zag dat het niet goed was. Toch besloot hij het verhaal het daglicht te laten zien. De lezer moest het ontbrekende er zelf maar bij bedenken.