Emeritus hoogleraar geschiedenis Hendrik L. Wesseling vond het tijd dat er een Nederlandstalige biografie aan het toch al indrukwekkende corpus over de voormalig president (1959-1969) van de Franse Republiek werd toegevoegd. Maar wat kan er nog toegevoegd worden aan het werk over een man die in 2004 werd gekozen tot de ‘grootste Fransman aller tijden’ en hoe doe je dit op een interessante, leuke manier?

‘Nee’

Inhoudelijk is het een rijk boek. Zo is er uitgebreid aandacht voor De Gaulles politieke opvattingen en zijn visie op staatsinrichting. Een heel hoofdstuk is gewijd aan hoe het hem lukte de instabiele Vierde Republiek door middel van een referendum te vervangen door de door hem ontworpen Vijfde Republiek. Het grootste deel van het boek draait echter om de verschillende momenten in De Gaulles leven waarop hij ‘nee’ zei terwijl zijn omgeving het tegenovergestelde van hem verwachtte. De Gaulle weigerde zich in 1940 bij de Franse capitulatie neer te leggen en gaf leiding aan de Vrije Fransen tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1946 weigerde hij de wens van de grondwetcommissie uit te voeren omdat hij zelf een andere grondwet voor ogen had, en ook weigerde militair afhankelijk te zijn van het Amerikaanse atoomwapen. Ook na de oorlog bleef De Gaulle een rebel.

De beeldvorming over De Gaulle in de naoorlogse periode was dan ook verdeeld. Voor sommigen was hij een onverzettelijke leider, voor anderen vooral een lastige man. Illustratief hiervoor is een quote van een Amerikaanse parlementariër die De Gaulle beschouwde als ’the most ungrateful man since Judas Iscariot’. Maar president De Gaulle was bezig met slechts één ding: Frankrijk moest weer worden ‘wat het is opgehouden te zijn sinds Waterloo: de eerste van de wereld’. Het was lastig om van De Gaulle te houden, maar, zo betoogt Wesseling, dat maakte ook niet uit. In veel van de gevallen waarin de Fransman ‘nee’ zei heeft de geschiedenis hem, achteraf, gelijk gegeven. Maar dat is nu eenmaal het lot van de meeste rebellen.

Waar zijn de tanks?

De man die nee zei staat bol van de ironische observaties en rake citaten. Zo komen De Gaulles beruchte zuinigheid langs en de praktische problemen die zijn lengte (1,96) veroorzaakten – zoals de noodzaak langere bedden in de presidentiële slaapkamer te plaatsen. Daarnaast is er aandacht voor de tragische episode in het leven van de De Gaulles waarin hun dochter Anne, die leed aan het syndroom van Down, op negentienjarige leeftijd overlijdt. Zo biedt Wesseling een aardige kijk op het privéleven van De Gaulle.

Toch ontbreken er ook enkele aspecten van De Gaulles leven, die ook zeker in dit boek hadden thuisgehoord. Zo worden van De Gaulles militaire loopbaan vooral de politieke gebeurtenissen besproken, maar is er weinig aandacht voor zijn militaire denken. Vooral De Gaulles originele gedachten over de inzet van het tankwapen, die door de Franse Generale Staf genegeerd werden, waren bijzonder interessant geweest om nader uit te diepen. De Franse oorlogsplanning voor 1940 liet immers veel te wensen over en De Gaulles superieuren wisten zich geen raad met het Duitse bliksemoffensief dat handig gebruikmaakte van de snelheid van hun Panzers. Het Duitse bevel had ‘vader van de Blitzkrieg’ Heinz Guderian wel de ruimte gegeven om zijn ideeën over de inzet van het tankwapen uit te werken, maar het starre Franse opperbevel was nooit geïnteresseerd in De Gaulles ideeën, die op die van Guderian leken.

Doe-het-zelf

Wesseling heeft geen onbekende paden bewandeld en brengt ook geen radicaal nieuwe ideeën over De Gaulle naar voren. Wel biedt hij zijn lezers een boeiend portret van een van de grootste en invloedrijkste staatsmannen van de twintigste eeuw. Het is helder en consistent opgebouwd rond het thema van De Gaulles weigering om zich door anderen te laten leiden. Wesseling laat veelal in het midden wat hij zelf van De Gaulles handelen vindt. De lezer mag hiermee zelf aan de slag, zoals het in historische werken hoort.

De man die nee zei is dan ook geen baanbrekend werk binnen alles wat over De Gaulle is gepubliceerd. Wel is het een interessant boek voor wie meer wil weten over het leven van de man die de Fransen zelf ‘de grootste aller tijden’ vinden en diens beweegredenen beter willen begrijpen. 

Rousseau (1712-1778) is even beroemd als berucht. Beroemd om invloedrijke meesterwerken zoals Du Contrat Social en Emile ou de l’éducation uit 1762, berucht om zijn narcisme, overgevoeligheid en paradoxale karakter. In Rousseau en ik komen al deze verschillende aspecten aan bod. Doorman kiest ervoor om in deze kennismaking met Rousseau de nadruk te leggen op authenticiteit. Het diep menselijke verlangen naar het oprechte, het eerlijke, het pure en het zuivere vindt in Rousseau zijn filosofische uitdrager, die voor wat betreft de moderne tijd de klok luidt met zijn beroemde stelling: we moeten terug naar de natuur.

Paradox

Een van de problemen waar filosofen mee te maken krijgen, is in hoeverre ze hun eigen bedenksels willen en vooral kunnen naleven. Buitengewoon scherp schrijven over bijvoorbeeld ethiek is één ding, je fatsoenlijk gedragen in de praktijk een ander. Rousseau heeft zijn leven lang geworsteld met dit probleem en was wat dat betreft een wandelend vat vol tegenstrijdigheden. Dat hij bijvoorbeeld alle vijf zijn kinderen te vondeling legde, en tegelijkertijd in een bevlogen opvoedkundig betoog ervoor kon pleiten dat moeders hun eigen kinderen behoorden groot te brengen, is hem door menig biograaf nagedragen. En tegelijkertijd droeg hij het zichzelf na in zijn postuum verschenen autobiografie Les Confessions; tussen de autobiografische werken van Augustinus en J.H. Newman een hoogtepunt in het genre.

Het aardige van Rousseau en ik is dat het deze en vele andere paradoxen op haast anekdotische wijze aan de lezer presenteert, zodat het nergens zwaar op de hand wordt, zonder dat het daarbij al te oppervlakkig wordt. Oppervlakkigheid die wel op de loer ligt wanneer Doorman de filosofie van Rousseau koppelt aan het hedendaagse verlangen naar authenticiteit, omdat een inleiding nu eenmaal niet al te diepgravende filosofische uiteenzettingen verdraagt. Deze analyse vormt als het ware het tweede gedeelte van het boek, waarbij de gedachten van Rousseau niet altijd meer helder te herkennen zijn.

Authenticiteit?

Authenticiteit verwijst naar echtheid, en echtheid volgens Rousseau is het zoeken naar oorsprong, het zoeken naar het natuurlijke. Dat is niet slechts nostalgie, en ‘vroeger was alles beter’, maar een manier van leven die Rousseau in zijn filosofische en pedagogische werken uit de doeken doet. Dat we tegenwoordig vooral kunstmatig authentiek zijn, is een conclusie die Doorman terecht trekt in zijn boek, waarbij hij zich vooral beroept op The Authenticy Hoax van Andrew Potter uit 2010. Potter toont aan hoe de moderne cultuur geobsedeerd is geraakt met het benadrukken van de ervaring van authenticiteit, tegen elke prijs. En we houden ervan. Zorgvuldig uitgekozen foto’s van onszelf op Facebook, licht geretoucheerd. Op vakantie naar historische oorden, rugzaktoeristen tegen het lijf lopend. Politici die zichzelf zijn, dankzij de mediatrainer. De open haard met echt gekocht hout, het eerlijke eten, de vintage kleding, de spontane boeren die een vrouw zoeken; de voorbeelden zijn eindeloos. En toch zal iedereen aanvoelen dat het niet echt écht is. Althans, zolang we weten dat we ingestemd hebben met artificiële echtheid, en de ironie gebruiken om zo nu en dan de draak te steken met deze vormen van authenticiteit. En dús ook de draak steken met onszelf, precies zoals Rousseau dat kon in zijn Les Confessions.

Het is de verdienste van Doorman dat je na het lezen van Rousseau en ik zin krijgt om ook Andrew Potter te lezen, of Stine Jensen en Charles Taylor. Daarnaast wordt de nieuwsgierigheid naar één van de prachtige vertalingen van het werk van Rousseau gewekt. Een uiteindelijk antwoord op wat authenticiteit nu precies inhoudt geeft het boek niet, het ontmaskert des te meer. Maar misschien kunnen we het vragen aan de schrijver zelf. Door bijvoorbeeld zijn vriend te worden op Facebook, of zijn website te bezoeken – inclusief spontane zwart-witfoto.