Het gras van de nacht is geen detective, maar Modiano’s vertelwijze heeft er veel van weg. Meteen al in de eerste alinea geeft hij weinig prijs en houdt hij veel achter. Er is zo’n twintig jaar geleden iets gebeurd (een misdrijf?) en de vraag blijft tot het eind wát. En dan weten we het nog niet precies. Maar het gaat minder om de feiten dan om de effecten die die feiten op de eenzelvige hoofdfiguur Jean hebben, en ook hoe dat wellicht zo komt. Een detectiveschrijver komt er niet mee weg geen ontknoping te geven. Modiano wel: stijl en plot complotteren in het bijna obsessieve spel van ‘het donker waarin alles zich helder aftekent, juist dankzij die contrasten tussen schaduw en licht’. Dan heeft hij het uitdrukkelijk niet over ‘het fletse, neutrale licht van het heden’.

Diffuus
Ook de autobiografische grondslag blijft – voor de niet zo ingewijde lezer – angstvallig de vraag. Het is vooral de stijl die de materie diffuus houdt. Jean schieten voortdurend namen, gezichten en wat al niet aan details te binnen, vaak bij herhaling dezelfde en vooral als hij zijn zwarte notitieboekje raadpleegt of op plaatsen van vroeger verkeert. Toch zorgt dat er nauwelijks voor dat er iets wordt opgehelderd. Het gaat Modiano om de heldere neerslag op papier van het onheldere, zogezegd. Het blijft erbij dat min of meer duidelijk wordt waarom en waardoor Jean enerzijds in de positie verkeert waarin hij zich bevindt, en anderzijds daar niet buiten kan en wil.

De hoofdpersoon betwijfelt of hij allerlei onduidelijkheden van zo’n twintig jaar later nog met iemand delen kan, ook al kunnen een paar getuigen nog in leven zijn. Maar ‘die zijn waarschijnlijk alles vergeten’. En nog een stapje verder, of juist terug: ‘…uiteindelijk begin je je af te vragen of er wel getuigen zijn geweest’.

Dromen
Het verleden, met die ‘eigenaardige dreiging in de lucht, die overal de sfeer beïnvloedde’, krijgt trekken van een droom. Van dromen maakt Modiano in dit boek voor het eerst iets te vaak gebruik. Een ander minpuntje is dat hij meer dan ooit psychologische achtergronden aanstipt en minder de feiten voor zichzelf laat spreken. ‘Voor mij is er nooit een verleden of heden geweest. Alles loopt door elkaar’, wordt te vaak in allerlei varianten uitgelegd. Show, don‘t tell, heet dan het advies. Misschien heeft daarvoor ‘de gebeurtenis’ iets te weinig body kunnen opleveren. Daardoor dreigt het verhaal ietsje te gaan slepen en heb je niet steeds boodschap aan de herhalingen van persoons- en plaatsnamen en andere details die Jean als voorwaardelijk houvast dienen. Je leest iets te vaak dat de tijd stilstaat en dat alles onveranderd is, hoeveel er in Parijs, tot Jeans spijt, ook op de schop is gegaan.

Ook nieuw is dat Modiano het verhaal hier en daar lardeert met zaken die er niet direct toe doen. Jean deed onderzoek naar gebeurtenissen in de negentiende of zelfs achttiende eeuw en blijkt zich daarin soepel te kunnen verplaatsen. Namen van toen, bij herhaling die van dichter Tristan Corbière, ‘klinken me zelfs vertrouwder en nabijer in de oren dan die van mijn tijdgenoten’.

Voor de ware liefhebber valt er genoeg aan de roman te beleven, maar wie zich voor het eerst met Modiano wil bezighouden, kan beter een vroegere roman uit de aanzienlijke voorraad vertalingen lezen.

De dertigjarige Katherine is naar eigen zeggen niet gemaakt voor het geluk. Ze wordt omringd door walgelijke mensen. Wat ze niet doorheeft, is dat haar niet aflatende negativisme er misschien voor zorgt dat ze de verkeerde mensen aantrekt. Haar ex Daniel heeft zijn leven wel op de rit met een lieve vriendin en een prima baan, maar ziet toch reden om te klagen. Een gelukkig bestaan is immers toch ook niet alles. Zijn relatie met Katherine was misschien ongezond en destructief, maar in ieder geval niet saai.

‘Bijzondere vriendschap’
Anderhalf jaar hebben Katherine en Daniel elkaar niet gesproken. Daar komt echter verandering in wanneer hun goede vriend Nathan contact met hen opneemt. Kort voor de breuk tussen Katherine en Daniel verdween Nathan opeens van de aardbodem. Hij blijkt anderhalf jaar in een psychiatrische inrichting te hebben gezeten. De aanleiding voor Nathans ‘verdwijnen’ heeft alles te maken met de beruchte avond waarop Nathan een poging deed zijn liefde te verklaren aan Katherine. 

Uit alles valt op te maken dat de ‘bijzondere vriendschap’ tussen Katherine, Daniel en Nathan niet zo bijzonder was. Byers schetst aan de hand van de drie hoofdpersonages een generatie die zo egocentrisch is dat ze niet meer in staat is om een band op te bouwen die gestoeld is op wederzijds respect en vertrouwen.

Twee vliegen in één klap
De kennissen en familieleden van de hoofdpersonen zijn geen haar beter. Zo gebruikt Nathans moeder de problemen van haar zoon om zelf succes te bereiken, zijn de vrienden van Daniels nieuwe vriendin Angelica hippies die om de verkeerde redenen en tegen de verkeerde mensen actievoeren en zijn de collega’s van Katherine stuk voor stuk mensen die zo veel medemenselijkheid tonen dat het zijn betekenis verliest:

Dave van de eerste verdieping sloeg twee vliegen in één klap, want hij liet zijn baard groeien voor babyweesjes in Malawi en ging hem daarna afscheren voor huiselijk geweld.

Ongebreideld negativisme
De ironische toon van Byers zorgt ervoor dat je Idiopathie in ieder geval tot het einde wil blijven lezen, ook al halen de stuk voor stuk nare personages je het bloed onder de nagels vandaan. Het is zowel een min- als pluspunt van de roman. In Idiopathie is geen ruimte voor sympathie of empathie die tegenwicht zouden kunnen bieden tegen de maatschappij zoals Byers die schetst. De vraag rijst dan ook of Byers zichzelf ook niet schuldig maakt aan het ongebreidelde negativisme dat hij zelf lijkt te veroordelen. 

Aan de andere kant zou Idiopathie nooit impact hebben als er ook ruimte was geweest voor sympathieke personages. Hoewel ieder personage ontzettend irritant is, zijn ze allen ook zeer herkenbaar. De boodschap is overduidelijk: de huidige maatschappij is moreel bankroet. Byers is niet de eerste deze mening toegedaan is, hij is echter wel een van weinigen die weet te overtuigen. Bezinnen op waar we nu helemaal mee bezig zijn is dan ook onvermijdelijk. 

In Idiopathie moeten zowel personages als lezers het ontgelden. Dit en de ironische toon van Byers maken dat Idiopathie een onderscheidend debuut is dat wringt, schuurt en prikkelt.

Zeven jonge Georgische kunstenaars kapen in 1983 een vliegtuig. Ze zien geen andere mogelijkheid om hun land, dat zucht onder de Sovjetheerschappij, te ontvluchten. Het geboorteland van Stalin ligt ver achter het IJzeren Gordijn en het leven is er bar en boos. Vooral voor romantische zielen die verlangen naar vrijheid.

Romantiek van de jeans
Zijn de kapers naïef? Zeker. Niet voor niets is de Amerikaanse spijkerbroek een terugkerend motief dat symbool staat voor alles wat goed is in het vrije Westen. Dat het leven aan de andere kant van de Muur beter is dan in Georgië, zullen weinigen bestwisten. Maar het hardop zeggen: onmogelijk. De jongeren denken dat met de kaping de weg naar het Westen open ligt, maar ze zouden moeten weten dat het antwoord van bovenaf niet anders dan meedogenloos zal zijn.

Aanvankelijk is het plan om per boot de grens over te steken, maar deze wordt te zwaar bewaakt. Gega en Tina, twee van de kapers, brengen vlak voor de vliegtuigkaping een korte vakantie in Batoemi door, tegen de grens met Turkije. Aan het strand speculeren ze over de mogelijkheden om Georgië te ontvluchten. Gega kent iemand die zwemmend de Zwarte Zee is overgestoken, en die nu in Amerika zou wonen; het land van Marlboro en Levi’s.

‘Hij is de Zwarte Zee overgezwommen?’
‘Ja, van hier tot Turkije.’
‘Hoe dan?’
‘Langzaam.’
‘Het is een serieuze vraag.’
‘Hij is echt naar de overkant gezwommen.’
‘Hoe dan?’
‘Door te oefenen en te zwemmen.’
‘Helemaal tot de overkant?’
‘Toen hij Turkije naderde hebben ze hem in een boot gehesen.’
‘Dus hij is niet helemáál naar de overkant gezwommen.’
‘Dat was ook niet de bedoeling. Hij wilde geen record breken of zo. Hij wilde gewoon weg van hier.’

Back to the USSR
En dat is wat zij ook willen. Gewoon weg van hier. Voor deze romantische daad moet de werkelijkheid wijken. Ze gaan ervan uit dat de piloten zullen ingaan op hun eis: landen op een Amerikaanse militaire basis in Turkije, in plaats van de officiële bestemming: Batoemi. De piloten krijgen echter de instructie om de kapers in woorden hun zin te geven, maar direct naar Tbilisi terug te vliegen. De jongeren hebben niets in de gaten en beseffen pas dat het spel voorbij is als de landing wordt ingezet en ze de stad herkennen die ze zojuist dachten voorgoed achter zich te hebben gelaten.

In 160 pagina’s belicht Turashvili de levens van de zeven kunstenaars. Het is een caleidoscopisch beeld van een geëngageerd kunstenaarsmilieu in een land dat absolute gehoorzaamheid van haar burgers eist. Voor deze roman heeft de schrijver zich zwaar gedocumenteerd, maar dat heeft geen enkel negatief effect op de leesbaarheid. Het boek is het tegenovergestelde van de gortdroge bureaucratische taal waarvan de communisten zich bedienden. En ook al weet je vanaf de eerste bladzijde dat het desastreus zal aflopen, het doet aan de spanning niets af.

Geen oordeel
Turashvili gebruikt een lichte toon en het verhaal is doorweven met romantiek, poëtische beelden en humor. Er is veel ruimte voor dialoog en dat geeft lucht aan het dramatische verhaal. Het geeft de schrijver ook de vrijheid om de jongeren een eigen persoonlijkheid te geven en een mogelijk antwoord op hun wilde daad, die veel wegheeft van een gezamenlijke zelfmoordactie.

Het boek is geen heiligverklaring. Turashvili beschrijft, kleurt in en romantiseert, maar nergens veroordeelt of verheerlijkt hij zijn personages. Weg uit de USSR is een prachtige roman en verdient ook bij ons een groot lezerspubliek.