Farid is het debuut van Femke Ponsioen, een korte novelle over een jongen die opgroeit in een kindertehuis, oftewel een ‘kinderkliko’. Het is de tijd van kerststalletjes, sneeuwklokken, heel veel lichtjes en bovenal: het kerstverhaal. Vanuit het perspectief van een zesjarige krijgt het verhaal over de geboorte van Jezus hier een hele andere inslag. Door de levendige fantasie van Farid wordt het verhaal persoonlijk en de bijbehorende emoties van het kind zijn zodanig neergezet dat dit een vertederende werking heeft.

Een vader als Jozef
Farid wil niets liever dan het leven van Jezus leiden, een leven met betekenis. Want ‘dan zou iedereen op hem hebben gewacht’, en zou hij een eigen Maria hebben en een eigen Jozef, die goed kan voetballen en konijnenhokken bouwt. Maar bovenal wil Farid Jezus zijn, omdat Jezus werd geboren zonder erfzonde. In Farids belevenis was zijn eigen geboorte zijn grootste zonde, omdat zijn moeder daarbij overleed. Het schuldgevoel dat hij hieraan heeft overgehouden, wil hij inlossen door een wonder te verrichten.

Er is alleen een probleem: Farid is niet onbevlekt. Als baby heeft hij grote brandwonden opgelopen, die paarsrode vlekken hebben achtergelaten op zijn buik en volgens hem het bewijs zijn van zijn zonde. Elke keer wanneer Farid iets verkeerd doet, voelt hij deze vlekken branden en wordt hij er aan herinnerd dat hij nooit een goede Jezus zal zijn: ‘Kinderen die kleine jongetjes […] slaan kunnen geen Jezus worden.’

Koning van de grootste koeken
Farid lijkt inderdaad weinig aanleg te hebben voor de vertolking van Jezus. Omdat hij in een tehuis zit, krijgt hij op school vaak te maken met pesterijen, waarbij hij er meermalen op los slaat. Hij lijkt meer kwaad te doen dan goed. Was het hierbij gebleven, dan was deze novelle slechts het zoveelste verhaal over een kind dat gepest wordt op school. Maar de treffende gedachtes en emoties van de jonge Farid geven een extra dimensie aan het verhaal. Zo legt Farid uit dat het leven in een tehuis niet echt is:

Nee, je doet alsof je eet, je doet alsof je speelt en je doet alsof je groter wordt. En ondertussen wacht je. Je wacht in de hoop dat iemand de klep van de container opendoet en jou eruit haalt.

Farid houdt het meest van slapen, want ‘dan voel je niets en denk je niets’. Gelukkig worden de zwartgallige gedachten van Farid vaak genoeg afgewisseld met kinderlijke onnozelheid, waardoor ook de humor in het boek niet ontbreekt. Ja, Farid zal koning worden van de Joden. ‘Wat Joden precies zijn weet hij niet, maar dat ze belangrijk waren is duidelijk want hun koeken zijn niet voor niets zo groot.’

Deze kinderlijke insteek maakt dat deze novelle vlot wegleest en vermakelijk is. Daar komt bij dat de conflicten elkaar snel opvolgen, waardoor het verhaal nauwelijks stagneert. Zeventig pagina’s weet Ponsioen te boeien. Een geslaagd debuut dus, maar de vraag is of ze met deze schrijfstijl een interessant verhaal van romanlengte, met meer opbouw en diepgang, weet te produceren. En of ze ook boeiend kan schrijven zonder de ene sensatie op de andere te laten volgen. Deze vragen zullen binnenkort beantwoord worden met Een steen leggen, haar aankomende roman.

Jhumpa Lahiri debuteerde in 1999 met de verhalenbundel Een tijdelijk ongemak. Haar werk werd meerdere malen bekroond, onder andere met de Pulitzer Prize en de Frank O’Connor International Short Story Award. Haar succesvolle romandebuut De Naamgenoot werd verfilmd. Twee Broers is haar tweede roman, een prachtig familieverhaal waarmee ze haar succes duidelijk voortzet.

Het eerdere werk van Lahiri had een overkoepelend thema: immigratie. En hoewel er in dit verhaal opnieuw een personage van India naar Amerika immigreert, staat dit keer de aanpassing aan een nieuwe cultuur niet langer centraal. Twee Broers gaat vooral over familiebanden en hoe die beïnvloed raken door persoonlijke en politieke keuzes. En over hoe verlies en eenzaamheid hier pijnlijke gevolgen van kunnen zijn.

Innerlijke en politieke strijd
Het verhaal vertelt over Subhash en Udayan Mitra, twee broers die opgroeien in Tollygunge, in het zuiden van de stad Calcutta. Ook al is Subhash vijftien maanden ouder dan zijn broer, de twee beginnen tegelijkertijd met school en zijn altijd samen. Toch zijn de broers op bepaalde vlakken elkaars tegenpolen: Subhash is een rustig, voorzichtig kind, terwijl zijn jongere broer Udayan altijd bezig is met het bedenken van kwajongensstreken. Udayan spoort Subhash altijd aan om mee te gaan op zijn roekeloze tochten, onwetend over de gevoelens die dit bij zijn broer opwekt:

Hij was misselijk van de angst die altijd in hem opwelde, dat hij zou ophouden te bestaan en dat hij en Udayan niet langer broers zouden zijn als hij hem zou weerstaan.

Wanneer de broers ouder worden blijft deze tegenstrijdigheid in hun karakters zichtbaar. Subhash is de ideale student die braaf al zijn colleges volgt, terwijl Udayan steeds vaker wegblijft om zich in te zetten voor een extreme communistische partij. Deze partij verandert langzaam in een terreurorganisatie, waarvoor Udayan bereid is alles op te geven. Wanneer Subhash van deze politieke chaos ‘wegvlucht’ om onderzoek te gaan doen aan een universiteit in Amerika, loopt hun sterke band flinke schade op:

Hoe kun je nu weglopen van wat er hier gebeurt? En uitgerekend dáárheen?
Het is een promotieonderzoek. Een kwestie van een paar jaar, meer niet.
Udayan schudde zijn hoofd. Als je gaat, kom je niet meer terug.
Hoe weet je dat?
Omdat ik je ken. Omdat je alleen aan jezelf denkt.

Enerverende karakters
Het eerste deel van het boek raast door de tijd en barst van de spannende gebeurtenissen, waardoor de lezer meteen wordt meegezogen in het verhaal. Hierdoor is het niet storend dat het tempo verderop in het verhaal wat afneemt en er minder sprake is van spanning.

Lahiri heeft haar personages zodanig interessant neergezet dat de lezer geboeid blijft door hun levensverhalen. Ook de wisselende perspectieven dragen hieraan bij: zo voelen we mee met de getraumatiseerde moeder van Subhash en Udayan en leren we de alternatieve levensvisie van Subhash’s dochter begrijpen.

Wanneer de familie Mitra met een plotseling verlies te maken krijgt, geeft dit het plot een drastische wending. Het evenwicht in de familie is bruut verstoord, wat onverwachte nieuwe verhoudingen oplevert. Ook blijven er steeds vernieuwende personages bijkomen, in de vorm van nieuwe liefdes, vriendschappen en kinderen. Er lijkt voor elk soort lezer wel een personage te zijn uitgedacht waarmee valt te sympathiseren. Dankzij deze nieuwe en alsmaar veranderende relaties blijft deze dramatische familiegeschiedenis boeien tot de laatste pagina.

Storms hoofdpersoon is August Voois.  Maar eigenlijk, zo geeft de schrijver zelf ook toe, is August Arie Storm zelf. Evenals Storm is Voois schrijver, recensent, anglofiel, biograaf en werkt hij bij zowel universiteit als radioprogramma. August is een cultuurpessimist, azijnpisser: ‘Voois vind niks moois’. Spattend beschimpt Voois de hele Nederlandse letterenwereld, van de eenhansworstige schrijverij, tot de academici en de DWDD-babbelaars. Veel van de mensen die Voois/Storm snerend beschrijft bestaan echt, en zijn voor insiders duidelijk herkenbaar. Kan Storm dit wel maken? Echt smaakvol is het niet, soms meer terecht dan anders, vaak wel heel gemakkelijk. In ieder geval: hij maakt het. Veel belangrijker dan dat Luisteren hoe huizen ademen discussiestof doet opwaaien, is dat het maffe, intrigerende literatuur is. 

Maffe beelden

Die cultuurkritiek zit in deel I. Naast zichzelf als August voert Storm daar ook zijn vrouw op. Zij heet Alice en werkt, wederom net als in het echt, bij een uitgeverij. Maar het autobiografische is maar een van de vele, in wonderlijke chaos over elkaar heen buitelende facetten van deze roman. Net als in eerder werk mengt Storm heden en verleden. Dat verleden staat hier centraal, zoals de naïef ogende beginvraag duidelijk maakt: ‘Het verleden, wat moet je ermee?’ Eh ja. Zeker is dat het verleden van belang is.

Na wat opmerkingen over de schrijver en zijn wereld, bemerkt August plots hoe zijn met boeken volgestouwde huis een zoemend, vitaal, ook angstaanjagend geluid begint te maken: ‘Het huis ademde en pulseerde.’ Meer merkwaardigs volgt, en dat niet per se met veel samenhang (dit is overigens in lijn met de kritiek van de recensent Arie Storm, die zijn toorn vaak richt op de plotgedreven roman). Terwijl het huis ademt – boekmotto van David Mitchell: ‘Luisteren hoe huizen ademen maakt je gewichtloos’ – zetten allerlei prikkels August aan tot herinneringen aan zijn jaren zeventig-jeugd in de Schilderswijk. Tussendoor duiken er in de hoofden van de personages allerhande maffe metaforen en beelden op: grote zwarte beesten, zwaardvissen. Dat je deze als lezer klakkeloos accepteert, mag volgens mij een teken heten dat Storm kan schrijven.

Nog meer van die tekenen volgen. Zo maakt Storm enkele Pniniaanse grappen – geen lukraak adjectief, aangezien Storm verschillende malen verwijst naar Nabokovs Pnin – en maakt hij ruimte voor onnadrukkelijke intimiteit, tussen August, vrouw Alice en dochter Masja, maar ook in herinneringen aan een zus. En voor dit soort lieflijk trillende zinnen: ‘Constant suist de verbazing zachtjes in mijn hoofd.’ Vrij snel hierna is het boek weer geladen, zwanger van van alles. Net zoals de lucht dat opeens is, waarin verschillende weersoorten zich tegelijkertijd voordoen. Een personage duidt dit met een Vestdijkcitaat, zoals Storm vaak literaire groten aanhaalt om fenomenen te duiden.

Tijdreis

In Deel II laat Storm zijn vermomming als August helemaal los en geeft hij de (bijna) plotloze chaos vrij baan: de allesomvattende, zwangere lucht blijkt de mogelijkheid tot een tijdreis te bieden, en dus gaat hij, hop, terug naar zijn Schilderswijkjeugd. In dit boek kan alles: en dus neemt hij, voor het gemak, zijn vrouw en dochter mee op tijdreis. In volgende scènes waren zij geestachtig rond in de huizen uit zijn jeugd (letterlijk geestachtig: alleen de hond merkt iets van hun verschijning op).

Misschien opmerkelijk, of misschien ook niet, is dat de rommeligheid van deze roman eigenlijk geen punt is. Behalve wellicht in de reflecties van Storm in Deel II op wat hij in Deel I heeft geschreven, over bijvoorbeeld een verhaalonderdeel dat hij eruit had gehaald en er nu toch weer invoegt. Dat stoort. Maar dit wordt goedgemaakt doordat de roman vlak hierop iets heel wezenlijks raakt.

De betekenis van beelden

Dat wezenlijke vindt Storm, natuurlijk, in het verleden. Hij gaat een aantal herinneringen of beelden af. In die verhalen zelf vindt de lezer weinig bijzonders. Het gaat dan ook om wat daaronder zit. Wanneer hij al tijdreizend in de achtertuin van zijn ouderlijk huis is beland: ‘Ik kijk om me heen en ik snap niet goed hoe dit allemaal in elkaar zit en hoe dit allemaal op elkaar aansluit – het is alsof ik zoek naar een uitweg.’ Een uitweg. Als in betekenis. Hij poogt alles ‘kloppend en logisch te maken’. Maar dat gaat gewoonweg niet. De herinneringen trekken in beeldvorm aan hem voorbij, of beter, hij beleeft ze opnieuw, maar hij kan ze niet duiden:

Het zijn beelden die je soms vergeten lijkt te zijn, maar die zich toch nog altijd ergens in je bevinden, diep van binnen, en die in zekere zin misschien wel je latere gedrag bepalen, omdat die beelden samen je ziel vormen.

Er zijn enkel deze tegelijkertijd zielstuttende en zielvormende beelden. Storms roman benadrukt hier het preverbale, het mythische (bij gebrek aan betere termen), en dat is hoogstwaarschijnlijk veel essentiëler dan welke rationaliseringspoging dan ook. Een fantastische slotsom: het zijn die droomgelijke beelden waar het om draait.