Terwijl schrijfster Eva Rovers gestaag doorwerkt aan de biografie van Boudewijn Büch, brengt ze als opwarmertje alvast een bundel eilandverhalen van de vermaarde boekenreiziger. Een feest om te (her)lezen maar hier en daar ook weer even stevig doorbijten.

Met de zekerheid veel liefhebbers op hun ziel te trappen, toch eerst in alle oprechtheid: Boudewijn Büch (1948-2002) was geen begenadigd fictieschrijver. Het succes van zijn romans – met name De kleine blonde dood (1985) – is vooral te danken aan een tranentrekkende sentimentaliteit. En aan het feit dat het ‘op waarheid berustende’ verhaal achteraf volledig uit de fabuleuze geest van een fantast bleek te zijn ontsproten. Qua schrijftalent heeft Büch weinig te zoeken in de wereld van de bellettrie en ook zijn poëzie is soms niet zonder kromme tenen te lezen.

Nee, het fenomeen Büch floreert met name in de beschrijvende literatuur. Zodra hij een favoriet onderwerp vastpakt, is de geest uit de fles en weet hij zijn publiek met bezieling te boeien. Of het nu gaat om Goethe, de dodo, de Amerikaanse Burgeroorlog, Rolling Stones, Napoleon, pinguïns, Robert Louis Stevenson, Andy Warhol, de Eerste Wereldoorlog of Gerrit Achterberg: álles waar zijn interesse naar uitgaat is doelwit van zijn onbegrensde kennisvergaring. Zo ook eilanden.

Morbus insulae
De flamboyante schrijver – die zichzelf graag afficheert als islomaan, eilandist, nesofiel en lijdend aan de ziekte morbus insulae – reist zijn halve leven de wereld rond om eilanden te bezoeken. Niet om de schoonheid van exotische stranden of de rust van dunbevolkte streken, Büch wordt gegrepen door de onbereikbaarheid die tegelijk eenzaamheid inhoudt, de aantrekkingskracht van haast vergeten plekken. Het is vooral de mythevorming die menig eiland omgeeft waar hij met ongeremde energie achteraan jaagt.

Dat hier prikkelende literatuur uit ontstaat, bewijst het verhaal Duivelseiland over de onschuldig veroordeelde Alfred Dreyfus die in 1895 gevangen zat op dit eiland voor de kust van Frans Guyana. Of over de laatste jaren van Napoleon op zijn verbanningseiland St. Helena. Ook de stukjes over de uitgestorven dodo op Mauritius en Réunion tonen Büchs meeslepende pen als het gaat over onderwerpen die hem na aan het hart liggen. Met een onbevangen spontaniteit strooit hij zijn wetenschap over ons uit; het is informatief, amusant en bij wijlen emotioneel.

Begrensde overzichtelijkheid
Toch laat Boudewijn Büch ook een andere kant zien, bijvoorbeeld in verhalen als Het ijspaleis: een stroperige verhandeling die uitentreuren doorzeurt over het al dan niet bestaan van het arctische eilandje Bouvet. Hier is de bibliothecaris annex landmeter aan het woord. Tientallen pagina’s over de exacte positie van het eiland, hoe dat in de literatuur is weergegeven en wat de juiste naamgeving is. De schrijver exposeert vol overgave zijn belezenheid en enorme boekenbezit en probeert de lezer te boeien met een overdaad aan oninteressante details.

Daarmee werpt hij zelf de vraag op in hoeverre Boudewijn Büch nu écht om eilanden geeft. Zijn passie lijkt zich vooral te concentreren op favoriete personages en onvergetelijke gebeurtenissen op desbetreffende eilanden. Zou het Griekse eiland Skyros voor Büch enige betekenis hebben gehad zonder het graf van dichter Rupert Brooke? En de Cook-eilanden zonder het bestaan van de dertienjarige schrijfster ‘Johnny’ Frisbie? Het is de begrensde overzichtelijkheid van menig steenklomp in een onmetelijke oceaan, door Büch naar de oppervlakte gehaald omdat het genoemd is door zijn helden en een rol speelt in zijn bibliotheek. Alleen zo kan de bibliofiel zich met recht een ontdekkingsreiziger voelen.

Bloody Ibiza
‘Every man is an island, and I’m bloody Ibiza’ beweert Hugh Grant in de film About a boy (2002). Een uitbarsting van masculiene onafhankelijkheid die Büch op het lijf geschreven zou zijn. Bou was een eiland waar niemand werkelijk op kon doordringen. Zowel in zijn tv-programma’s als in zijn boeken – die meestal een uitvloeisel waren van zijn reizen voor tv – trad hij op als een lichtelijk neurotische, zéér onderlegde en overenthousiaste kluizenaar.

Ik heb zelden de neiging iets ongezien te laten of slechts te willen kennen uit verhalen van anderen.

Rond de wereld in 160 eilanden is een ode aan een ondoorgrondelijk avonturier. De verhalen zijn een genot om te lezen, maar ook – net als de schrijver zelf – van een sympathieke betweterigheid en in een enkel geval irritant te noemen. Juist die ingrediënten maken het boek tot een fraai testament van een hartstochtelijk mens. Hij wordt gemist.

In een lang vergeten recensie van dr. L.W. Nauta die op 26 november 1966 verscheen in Vrij Nederland staan waardevolle woorden die anno 2014 in deze Hegel-bespreking met genoegen in herinnering worden gebracht. Nauta (1929-2006), die vanaf 1971 hoogleraar filosofie werd aan de Rijksuniversiteit in Groningen, bespreekt de eerste uitgebrachte Nederlandse vertaling van Emmanuel Levinas’ Totalité et Infini:

Belangrijke filosofen van deze eeuw als Husserl en Wittgenstein, Carnap en Heidegger zijn niet in het Nederlands vertaald. Het loont de moeite niet. Wie ze wil lezen, begrijpt ze ook wel in hun eigen taal. Het is daarom merkwaardig dat ‘totalité et Infini’, een filosofisch vakwerk dat men niet maar even op een achternamiddag uitleest, in het dialect van onze provincie vertaald is. Een gebeurtenis om trots op te wezen, hoorde ik iemand al zeggen. Die trots kan echter zo groot niet zijn, want men heeft, merkwaardig genoeg, voor deze ene, unieke gelegenheid niet naar een vertaler gezocht die behalve van Frans ook iets van filosofie begreep.

De vertaling van Grundlinien der Philosophie des Rechts door Willem Visser laat nu een mooi contrast zien tussen waar Nauta zich in 1966 mee geconfronteerd zag, en waar wij in 2014 ons bevinden: in het midden van een verregaande filosofische vertaalevolutie.

Het is de taak van de filosofie…
Er is wel eens beweerd dat het vertalen van ingewikkelde filosofische klassiekers eenvoudiger is dan het vertalen van filosofisch toegankelijke teksten. De redenen daarvoor zouden gevonden worden in het feit dat complexe filosofie (zoals die van Hegel) veeleer bestaat uit technische termen die in hun abstractie niet door de vertaler hoeven te worden geduid, terwijl de subtiliteit van een ogenschijnlijk begrijpelijke wijsgerige tekst een veel groter beroep doet op de subjectiviteit van de vertaler(s). Wie echter ook maar een blik werpt op de vertalingen van bijvoorbeeld Heideggers Sein und Zeit, Kants Kritik der reinen Vernunft of in dit geval Hegels  Grundlinien gevoelt dat er ontegenzeggelijk een buitengewone intellectuele inspanning voor nodig is geweest om deze teksten naar hedendaags Nederlands om te zetten.

~

Om datgene wat is te begrijpen…
Hoezeer echter het vertaalwerk ook aan vakmanschap voldoet en hoezeer uitgeverij Boom het werk opvallend toegankelijk noemt, Hegel lezen vereist net als het vertalen ervan een buitengewone inspanning. Dat de Hoofdlijnen van de rechtsfilosofie inderdaad toegankelijker is dan de Fenomenologie van de geest, is op zich natuurlijk geen verwonderlijke prestatie.

De Rechtsfilosofie is opgedeeld in drie delen (het abstracte recht, de moraliteit en de zedelijkheid) met tal van korte paragrafen die uitnodigen tot lezen, maar die schijn bedriegt toch. Ook dit boek is vrijwel onleesbaar zonder de nodige voor- en achtergrondkennis. Allereerst is kennis van Kants zedenleer (waar Hegel zonder het met veel woorden te benoemen erg veel aandacht aan besteedt) essentieel. Sociale en politieke opvattingen van onder meer Rousseau, Montesquieu en Burke helpen bovendien. Daarnaast is kennis van de tijd waarin Hegel leefde onontbeerlijk. Veel van wat Hegel namelijk schrijft in de Rechtsfilosofie is enkel te verstaan tegen de achtergrond van de Franse revolutie, de Pruisische staat (die feitelijk zijn werkgever was) en opkomende spanningen tussen de kapitalisering van de samenleving en de communistische antwoorden daarop. Het was niet voor niets Karl Marx die ruim vier jaar studie besteedde om te komen tot een kritiek op de Rechtsfilosofie.

En wat de talrijke kritiek op Hegel betreft, spant ongetwijfeld Karl Popper de kroon die in zijn De open samenleving en haar vijanden (1945/2007) Hegel inclusief diens Rechtsfilosofie met de grond gelijk maakt. Nieuwsgierige lezers zouden een blik moeten werpen op het vermakelijke hoofdstuk 11 van dat boek waarin Hegel er goed van langs krijgt als een der voornaamste wegbereiders van de totalitaire staat met als centrale opvatting dat de Staat zelf bepaalt wat objectieve waarheid is, en die met alle middelen mag verdedigen (p. 280 ev.). Wie dat eenmaal gelezen heeft, zal met moeite Hegel nog ‘objectief’ kunnen lezen en niet telkens een marionet zien schutteren in ijdelheid, hoogmoed en filosofisch gezwam. Wat dat aangaat kan men beter zijn toevlucht zoeken tot meer neutralere inleidingen als het eveneens bij Boom verschenen Hegel of de serie Kopstukken filosofie waar Peter Singer in het derde hoofdstuk ingaat op Hegels inhoudelijke opvattingen van de Rechtsfilosofie. Dat ook deze inleidingen een zekere complexiteit bezitten en veel woorden nodig hebben om te duiden waar Hegel heen wil, is precies de reden waarom hier geen poging wordt ondernomen om inhoudelijk weer te geven wat Hegel precies voor ogen heeft. Is het een verdediging van de moderne vrijheid of juist het definitieve einde ervan? Is het een pleidooi voor individualiteit of heft Hegel deze juist voorgoed op? Gaat het over oorlog of gaat het over vrede? Gelukkig zijn er op het internet inmiddels verschillende pennenvruchtjes te vinden die voor de doorzetters iets van de Rechtsfilosofie inhoudelijk inzichtelijk maken.

Want wat is, is de rede…
Dat we niet meer in een tijd leven waarin we verstoken zijn van goed vertaalde klassiekers, is een prettige gedachte en een werkelijke vooruitgang. Met Nederlandse vertalingen van Kant, Wittgenstein en Heidegger en in het najaar van 2016 zelfs het verschijnen van Oswald Spenglers De ondergang van het Avondland is inmiddels een flinke boekenplank te vullen. In het geval van Hegel echter blijft het de vraag wat de werkelijke meerwaarde van een goede vertaling is. Het blijft een duister werk dat jaren aan studie vereist waarna het nog niet te zeggen is of men dan door het leven gaat als hegeliaan of anti-hegeliaan, als verdediger van Hegels opvattingen en stijl of als fervent tegenstander.

Dat bovengetekende er na een kleine 40 uur studie van het werk en zijn achtergronden de brui aan gaf, is een eerlijke, doch noodzakelijke bekentenis, die niets af doet aan de historische waarde van dit werk die algemeen wordt erkend. Misschien is de werkelijke meerwaarde van deze vertaling dan ook dat Hegel op universiteiten voor studenten politicologie, geschiedenis, filosofie, recht en sociologie benaderbaar wordt en docenten Hegel op deze manier verantwoord in hun curriculum kunnen aanbieden, door een paar bladzijden op te nemen in een syllabus. Want nu de student het Duits al lang niet meer machtig is en hij ook bij Engelse teksten haastig op zoek gaat naar een vertaling, kan een Nederlandse vertaling in psychologische zin toch de weg openen naar een van de meest spraakmakende en ingewikkelde denkers uit de geschiedenis van de wijsbegeerte. Of dat ingewikkelde uiteindelijk vooral onzin is, deugdzaamheid, toegankelijk, begrijpelijk, humoristisch of gevaarlijk, is een zaak van vrije overweging waarin ieder voor zich het zelf mag bepalen.