We kunnen vragen om cookies op uw apparaat te plaatsen. We gebruiken cookies om ons te laten weten wanneer u onze websites bezoekt, hoe u met ons omgaat, om uw gebruikerservaring te verrijken en om uw relatie met onze website aan te passen.
Klik op de verschillende rubrieken voor meer informatie. U kunt ook enkele van uw voorkeuren wijzigen. Houd er rekening mee dat het blokkeren van sommige soorten cookies van invloed kan zijn op uw ervaring op onze websites en de services die we kunnen bieden.
Deze cookies zijn strikt noodzakelijk om u diensten aan te bieden die beschikbaar zijn via onze website en om sommige functies ervan te gebruiken.
Omdat deze cookies strikt noodzakelijk zijn om de website te leveren, heeft het weigeren ervan invloed op het functioneren van onze site. U kunt cookies altijd blokkeren of verwijderen door uw browserinstellingen te wijzigen en alle cookies op deze website geforceerd te blokkeren. Maar dit zal u altijd vragen om cookies te accepteren/weigeren wanneer u onze site opnieuw bezoekt.
We respecteren volledig als u cookies wilt weigeren, maar om te voorkomen dat we u telkens opnieuw vragen vriendelijk toe te staan om een cookie daarvoor op te slaan. U bent altijd vrij om u af te melden of voor andere cookies om een betere ervaring te krijgen. Als u cookies weigert, zullen we alle ingestelde cookies in ons domein verwijderen.
We bieden u een lijst met opgeslagen cookies op uw computer in ons domein, zodat u kunt controleren wat we hebben opgeslagen. Om veiligheidsredenen kunnen we geen cookies van andere domeinen tonen of wijzigen. U kunt deze controleren in de beveiligingsinstellingen van uw browser.
Deze cookies verzamelen informatie die in geaggregeerde vorm wordt gebruikt om ons te helpen begrijpen hoe onze website wordt gebruikt of hoe effectief onze marketingcampagnes zijn, of om ons te helpen onze website en applicatie voor u aan te passen om uw ervaring te verbeteren.
Als u niet wilt dat wij uw bezoek aan onze site volgen, kunt u dit in uw browser hier uitschakelen:
We gebruiken ook verschillende externe services zoals Google Webfonts, Google Maps en externe videoproviders. Aangezien deze providers persoonlijke gegevens zoals uw IP-adres kunnen verzamelen, kunt u ze hier blokkeren. Houd er rekening mee dat dit de functionaliteit en het uiterlijk van onze site aanzienlijk kan verminderen. Wijzigingen zijn pas effectief zodra u de pagina herlaadt
Google Webfont Instellingen:
Google Maps Instellingen:
Google reCaptcha instellingen:
Vimeo en Youtube video's insluiten:
De volgende cookies zijn ook nodig - U kunt kiezen of u ze wilt toestaan:
U kunt meer lezen over onze cookies en privacy-instellingen op onze Privacybeleid-pagina.
Disclaimer en privacybeleid
De religie van de Amerikaanse samenleving
De romans van Marilynne Robinson gaan over de levens van ‘kleine luyden’, haar essays over de grootste, meest wezenlijke zaken. Het is echter moeilijk haar essays, nu vertaald als De gegevenheid der dingen, volledig op waarde te schatten.
Zo af en toe vlamt, online of in geprinte media, de discussie over intellectuelen in de eenentwintigste eeuw op: welke plaats nemen zij in? Welke functie hebben ze, kunnen ze hebben? Tot welke traditie verhouden zij zich? In dergelijke debatten neemt de Amerikaanse schrijfster Marilynne Robinson een bijzondere positie in, niet vanwege uitlatingen over dit onderwerp, maar vanwege de bronnen waar zij zich op beroept en de onderwerpen waar ze zich mee inlaat – haar intellectuele genealogie, zogezegd. Robinson heeft toegang tot Barack Obama en geeft les aan de befaamde schrijversopleiding in Iowa. Maar boven dat alles, lijkt het wel, gelooft ze in God.
Marilynne Robinson is een christelijk intellectueel, en dat is dezer dagen een zeldzaamheid. Religie komt over het algemeen in het Westen doorgaans voor als bedreiging of als teken van achterlijkheid, als gebrek aan beschaving. Westerse staten zijn seculier, religie is iets voor de privésfeer. Dat dit meer fictie dan realiteit is, meer wens dan wil, blijkt telkens weer: van diezelfde Obama tot de christendemocraat Angela Merkel en Eurocommissaris Frans Timmermans, allen zijn ze openlijk christen. Religie is dus verre van afwezig in Europa en de VS. Marilynne Robinson is een van de weinige denkers die daar niet in eerste plaats afwijzend op reageert.
De werkelijkheid zien
Robinson, die in 1980 debuteerde met de roman Housekeeping en later een trilogie over de dominee John Ames schreef, heeft in De gegevenheid der dingen een verzameling recente essays verzameld. Uitgeverij De Arbeiderspers heeft de bundel van de hoogdravende ondertitel ‘Over wat het betekent om mens te zijn in onze tijd’ voorzien: woorden die eerder valse verwachtingen wekken dan verduidelijken. Veel stukken in deze bundel gaan over de Amerikaanse identiteit en hoe Amerika naar zichzelf kijkt. De essays kunnen ook gelezen worden als een betoog tegen het al te gecompartimenteerde wereldbeeld dat zijn oorsprong heeft in de exacte wetenschappen en van daaruit de samenleving doordesemd heeft. Robinson pleit ervoor niet op deelgebieden gericht te blijven, maar over grenzen heen te kijken en de wereld in haar totale gegevenheid tot ons te nemen.
In De gegevenheid der dingen treedt een niet nader genoemde neurowetenschapper aan, in wie insiders Patricia Churchland kunnen herkennen. Robinson en Churchland hadden, tijdens een bijeenkomst van het Nexus Instituut enkele jaren geleden, een aanvaring over precies dit punt: hoe nemen wij de werkelijkheid tot ons? Volgens de neurowetenschapper is angst ‘een patroon van verhevigde activiteit’. Dit lijkt misschien op een ‘helder plekje op een scherm’, schrijft Robinson, maar dat is een illusie. Mensen zijn geconditioneerd door ‘cultuur en samenleving’, oftewel door hun mens-zijn. Die context maakt een kwalitatief verschil dat in de gladgestreken wetenschappen onzichtbaar blijft.
Paradox
Argumenten zoals deze worden in de bundel afgewisseld met theologische bespiegelingen en kerkhistorie. Dan zakt het boek in: seculiere staten zijn in dusverre succesvol dat kennis van het christendom bij veel mensen verdwenen is. Dat zorgt ervoor dat De gegevenheid der dingen in deze passages moeilijker te volgen is dan op de momenten dat Robinson vanuit haar religieuze, historische perspectief het Europees humanisme verdedigt en uitdraagt. Bij elkaar genomen levert dat een bevreemdende paradox op: Marilynne Robinson neemt een perifere positie in het intellectuele leven in, en omdat haar argumenten ten diepste gestoeld zijn in de leer van het christendom blijft die diepere lading voor veel van haar lezers in nevelen gehuld. Het is moeilijk haar essays ten volle te waarderen – tegelijkertijd is dat voor iedereen de uitdaging.
De gegevenheid der dingen. Over wat het betekent om mens te zijn in onze tijd
Schrijver: Marilynne Robinson (vert. Janine van der Kooij)Uitgever: De Arbeiderspers
Prijs: 22,99
Bladzijden: 343
ISBN: 9789029510080
Misschien ook iets voor u
Voor u geselecteerd door de auteur:
Wereldmuziek update – volume 2: Dans Dans, Patricia Kaas & The Priests
In deze tweede wereldmuziek update blijven we bij aanvang dicht bij huis. Onze zuiderburen maken soms bijzondere muziek dat maar mondjesmaat de grens over lijkt te trekken.
Het is goed om na de muziek van Dans Dans het nieuwe Franse album van Patricia Kaas aandacht te verlenen. Het was alweer zo’n veertien jaar geleden dat Kaas iets met eigen liedjes liet horen. In de tussentijd had ze een intermezzo met muziek van Edith Piaff.
Tot slot steken we even het water over naar Ierland voor The Priests. Een heel bijzonder groepje.
Onuitwisbare indruk in zand
Er zijn van die albums die tijd nodig hebben om te rijpen. Zo’n proces kan vele draaibeurten kosten en is een periode van wikken en wegen. Dat gebeurt vaak met instrumentale muziek waar je geen houvast hebt aan de tekst. Hebben we hier nu te maken met een goed album of een album dat goed geprobeerd is maar niet gelukt is?Het Belgische Dans Dans heeft zich met hun avant-gardistische album Sand op dat gladde ijs begeven, waarbij de titel ook nog eens een verdraaiing van de bandnaam lijkt.
De heren Bert Dockx (Flying Horseman), Frederic Jacques (Mark Lanegan) en Steven Cassiers (DAAU en Dez Mona) hebben de lat vrij hoog gelegd om als luisteraar helemaal in hun muziek te treden. De eigenzinnige muziek van Dans Dans grijpt je uiteindelijk bij de oren. De band geeft het gevoel dat alles altijd anders kan, dat het moet wringen maar dat ze je ook mee mogen voeren op hun beeldende kant van de muziek. Eenmaal horen we stuk herkenning als Dans Dans het van Ennio Morricone bekende ‘Chi Mai’ onder handen weet te nemen.
Wie eenmaal gegrepen wordt door de tegendraadsheid van Dans Dans ontdekt ook met gemak de tijdloosheid van deze bijzondere muziek. Het Belgische trio heeft op dit inmiddels vierde album weliswaar de naam in zand geschreven, maar laten toch een onuitwisbare indruk achter.
Franse Kaas
Franse muziek staat vanwege de taal per definitie in ons land op achterstand. Toch zouden we eens wat vaker over die taalgrens heen moeten stappen. Zeker als het niet gebracht wordt als een traditionele Franse Chanson. De liedjes van Kaas zouden op deze manier heel anders ontvangen worden dan wanneer ze in het Engels zou zingen. Gelukkig blijft deze Franse wereldster dicht bij zichzelf en zijn het toch echt Franse liedjes die we horen op dit nieuwe album dat tevens haar vijftigste verjaardag markeert.
Het album opent met ‘Adéle’ dat met een beetje goede wil in de Americana-hoek had kunnen zitten. Maar Kaas blijft niet bij één stijl. We horen net zo makkelijk wat gospel en soul bij ‘Sans Nous’ als jazz in ‘Ma Meteo Personelle’ of het lichtvoetige poppie ‘Madame Toute Le Monde’ dat ook zomaar in een musical had kunnen zitten.
Om dit album goed te laten klinken, ging Patricia Kaas in zee met twee Britse producers. Jonathan Quarmby gooide vorig jaar hoge ogen met de productie van het debuutalbum van Benjamin Clementine en Fin Greenall die tevens bekend is onder zijn eigen artiestennaam Fink. Toch zoekt Kaas het avontuur op door te werken met liedjesschrijvers en tekstschrijvers waarmee ze nooit eerder werkte. Het geeft een sterk en vooral afwisselend album. Een album dat soms ook de grootsheid van Robbie Williams in zich heeft. Dat is het geval bij het uitbundige ‘La Maison En Bord De Mer’ waarin stevig wordt uitgepakt in grootsheid die de stem van Kaas alle recht doet. Het album Patricia Kaas kan bij voldoende luisteraandacht zomaar uitgroeien tot een groots album dat nog lang na zal naklinken.
Bijzondere priesters
Uit Ierland komt een bijzondere groepje priesters dat zich dan ook The Priests noemt. Deze drie Father’s uit het Noorden van Ierland begonnen met samen zingen toen ze studeerden aan St. MacNissi’s College. In 2008 brachten ze hun debuutalbum uit dat ze een ontzettend groot onverwacht succes bracht. Met Alleluia zijn we bij het derde album van Eugene O’Hagan, Martin O’Hagan en David Delargy aangeland. Op dit album laveren de priesters met hun bijzondere stemmen tussen klassieke-, religieuze- en popmuziek. Reden genoeg om ze toch een stukje verdiende aandacht te geven. Wie met open geest luistert naar dit album zal zich verbazen.
Het album opent met het Cat Stevens nummer ‘Morning Has Broken’ en wordt afgesloten met het Beatles nummer ‘Eleanor Rigby’. Daartussen bevinden zich dertien liedjes die variëren van ‘Ave Maria’ tot ‘Lord of The Dance’. Eenmaal worden de priesters bijgestaan door de Ierse zangeres Moya Brennan in de vertolking van ‘Be Thou My Vision’. Het klinkt onwaarschijnlijk, maar deze drie priesters spelen het klaar om van deze grote verscheidenheid aan muziek toch een coherent geheel te maken. Ook als je je niet thuis voelt in een klooster of kerk. Het gezang van deze mannen zal je toch meer aanspreken dan je bij het lezen van deze recensie zal verwachten. Het advies kan dan ook niet anders zijn dan: luisteren is in dit geval geloven!
Misschien ook iets voor u
De twijfel en de schittering van Europa
Een tijdje – zo ongeveer de jaren negentig – dacht Europa in een posthistorische periode te leven. Alle vijanden waren overwonnen. Dat dit niet zo is, blijkt uit Mathieu Segers’ Europa en de terugkeer van de geschiedenis.
‘Is de orde van Maastricht wel levensvatbaar? Wat is Europese integratie? Wat zou het moeten zijn?’ Vragen die, geeft Mathieu Segers in de inleiding van Europa en de terugkeer van de geschiedenis meteen toe, geen eenvoudig antwoord hebben. Op het eerste oog is dat gek: de Europese Unie is al zo’n beetje vijfenzestig jaar in wording, dat proces zou toch op z’n minst enkele antwoorden moeten kunnen geven?
Europa als toeval
Segers, hoogleraar eigentijdse Europese geschiedenis en Europese integratie in Maastricht, ontkent dat niet, maar legt de nadruk juist op alle onvoorspelbare en onverwachte wendingen die sinds de jaren vijftig zijn gebeurd. Integratie is vaak de uitkomst van ‘onbedoelde uitkomsten van Europese politieke processen’. Oftewel: vooraf opgestelde plannen kunnen vaak meteen weer de prullenbak in. ‘Europa’, dat even suggestieve als ongrijpbare woord, ontstaat door toeval en in crises. Naast academicus is Segers ook columnist voor het Financieele Dagblad en in Europa en de terugkeer van de geschiedenis zijn een aantal van zijn columns verzameld.
Wat meteen opvalt, zeker in vergelijking met Het vervloekte paradijs, een selectie columns van Caroline de Gruyter, is dat Segers een meer academische toon aanslaat. Hij schuwt niet de dagelijkse ontwikkelingen in een academisch kader te plaatsen, ze op die manier te kleuren en uit de oneindige stroom gebeurtenissen te tillen. In een column van begin 2015 bespreekt Segers de paradox dat steeds meer mensen in Europa naar Duitsland kijken voor leiderschap, terwijl dat land minder vat heeft op Europese instituties. Dan concludeert hij: ‘De situatie onderstreept dat Duitsland de positie van Europese hegemoon verworven heeft.’ Wat dat precies betekent, wordt niet helemaal duidelijk – wat een simpel, maar krachtig inkijkje geeft in Segers’ publiek in het FD.
Verschillende zienswijzen
Waar De Gruyter de blaam voor het moeizame functioneren van de EU doorgaans bij de lidstaten legt, wijst Segers eerder naar de supranationale instituten in Brussel. Af en toe steekt hij daarbij een soms verwarrend, soms amusant moraliserend vingertje op. Het legt verschillende zienswijzen op de Europese integratie bloot – en precies dat is de reden dat de vragen die Segers oproept in de inleiding nog geen (definitief) antwoord hebben.
Europa en de terugkeer van de geschiedenis eindigt met een langer stuk, over ‘schemer en schittering’ in Europa. Dit essay is veruit het interessantste uit dit boek: gedurfder, scherper. ‘De Europese schittering komt van de twijfel, en de honger naar kennis en inzicht die daarbij past. (…) De dag dat Europa lui of zelfgenoegzaam wordt in deze zaken, zal de catastrofe opnieuw dichterbij brengen.’ Het essay gaat over dichters en denkers, politici en economen: dat is alles wat Europa is.
Europa en de terugkeer van de geschiedenis
Schrijver: Mathieu SegersUitgever: Prometheus
Prijs: 17,95
Bladzijden: 170
ISBN: 9789035144903
Misschien ook iets voor u
Voor u geselecteerd door de auteur:
Kunstenaar met een sociale boodschap
In Museum MORE te Gorssel is momenteel een tentoonstelling gewijd aan de kunstenaar en musicus Johan van Hell (1889-1952). De tentoonstelling draagt zijn naam met als toevoeging ‘Op klare toon’. Deze ‘klare toon’ heeft zowel betrekking op zijn werk als beeldend kunstenaar als op zijn werk als musicus. Bij een musicus is die toon wel duidelijk, maar hoe uitte hij dit in zijn schilderwerk en grafiek?
Johan van Hell werd geboren in Amsterdam en volgde daar zijn schilder-, teken- en muzieklessen. Naast het schilderen, was hij tot aan zijn dood werkzaam als tekenleraar op diverse scholen. Verder speelde hij regelmatig als invaller klarinet in het Concertgebouworkest en gaf hij klarinetlessen bij hem thuis. Vanaf 1918 raakte hij actief betrokken bij de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC), de jongerenbeweging van de SDAP. De AJC was een socialistische jeugdbeweging, die tot doel had de arbeidersjeugd op te voeden en te ontwikkelen. Hij maakte pamfletten en affiches. In zijn werk probeerde hij kunst voor iedereen toegankelijk te maken, door een herkenbare wereld van alledag te tonen.
Opkomend onweer, 1921
Ontwikkeling in stijl
De tentoonstelling geeft in drie zalen een mooi overzicht over het leven van Van Hell. Er wordt aandacht besteed aan zijn vroege en latere schilderwerk, zijn grafiek en zijn liefde voor muziek. Dit laatste komt tot uitdrukking door de vele schilderijen waarop muzikanten worden afgebeeld. Tot ongeveer 1925 schilderde Van Hell voornamelijk portretten en landschappen, waarin hij duidelijk nog op zoek is naar zijn eigen stijl. Daarna is er een verandering te zien in zowel zijn manier van schilderen als de keuze van zijn onderwerp. Zijn thematiek hangt nauw samen met zijn socialistische overtuiging en zijn werkzaamheid tijdens de crisisjaren (1929-1940). Van Hell schilderde deze beelden in zijn eigen gestileerde stijl. Hoewel zijn geometrische composities raakvlakken hebben met De Stijl en het Constructivisme, blijven zijn figuren herkenbaar. Dat had ook te maken met het feit dat kunst voor hem toegankelijk moest blijven voor de gewone mens. Vanaf 1940 kiest Van Hell voor meer levendige en gedetailleerde schildertrant. De tentoonstelling zet hiervan een goed overzicht neer. Je ziet duidelijk de tijdgeest van deze jaren in Amsterdam. Van Hell portretteerde de mensen van de straat. Vaak maakte hij ook litho’s van zijn schilderwerken, om ze toegankelijk te maken voor minder draagkrachtigen.
Straatmuzikanten, 1930, Collectie Stedelijk Museum Amsterdam
Crisisjaren
Het schilderij Man met sandwichbord uit 1922 is het eerste werk waar Van Hell zijn betrokkenheid bij de arme stedeling laat zien. Lopen met een sandwichbord doe je alleen als de nood groot is. Amsterdam wordt op dat moment geteisterd door armoede en werkeloosheid. Het is een somber schilderij. De houding van de man en zijn gezicht laten een en al treurigheid zien. De klompen verwijzen naar armoede, die droeg je alleen als je geen geld had om schoenen te kopen. Het gezicht van de man, de achtergrond, de straat en de klompen tonen duidelijk kubistische invloeden.
De wereldwijde economische crisis die in 1929 ook Nederland trof, veroorzaakte veel werkloosheid.
Vooral arbeiders werden getroffen. De werklozensteun die zij kregen was laag en daarom probeerden zij op allerlei manieren wat bij te verdienen, bijvoorbeeld als straatverkoper, acrobaat of muzikant. De schilderijen: Olieman (1928), Straatmuzikanten (1930), Acrobaten ( 1935) en Fruitkar (1936) tonen duidelijk zijn stijl en thematiek in heldere kleuren.
Fruitkar, 1936, Collectie Stedelijk Museum Amsterdam
Op klare toon
Van Hell gaf door middel van zijn onderwerpkeuze duidelijk zijn socialistische opvattingen weer. Een combinatie van verhalende kunst weergegeven in heldere kleuren, vorm en inhoud. Hij liet geen groot oeuvre achter, omdat hij aan zijn dubbele talent, kunst en muziek, evenveel aandacht schonk. Ondanks het feit dat zijn werk geen vrolijk onderwerp heeft, wekken de meeste werken, door veel gebruik van felle primaire kleuren, geen verdrietige emoties op.
Johan van Hell, op klare toon
Gezien in: Museum MORE, GorsselNog te zien tot: zondag 12 februari 2017
Misschien ook iets voor u
Verrukkelijk danstheater voor kinderen van 8 tot 88
In Liefde gaan acht performers op zoek naar de liefde. Kinderen kunnen zichzelf herkennen, ouderen in feite ook. Maas theater en dans maakt een heerlijke voorstelling waar je ademloos naar kijkt en helemaal rozig van enthousiasme uitkomt.
Het toneel is kaal met op de achtergrond een brede uit drie treden bestaande trap gemaakt van metalen roosters met een piepklein fonteintje bovenop. Acht jonge performers – dansers, mimers, spelers – lopen rond in het soort kleren dat kinderen graag dragen: behaaglijke vesten en mutsen met berenoren. Sommigen hebben een knuffel die al snel in de hoek wordt gegooid. Het bewegen is aanvankelijk minimaal, iedereen kijkt vooral de kat uit de boom.
Verandering
Dan komen er veranderingen: de bewegingen worden groter, speelser, risicovoller. Sommige jongens worden durfallen die van de trap af springen of vallen. De meisjes gaan mooie jurken dragen. Er is een jongen die ook graag jurken draagt, maar die hem steeds door een van de meisjes worden afgepakt. Uiteindelijk brengt hij haar alles wat hij vindt en zo krijgt ze een prachtig prinsessengewaad met een heel wijde rok.
Het zijn kinderen die we langzaam tot jonge mensen zien uitgroeien. De jongen met de grote bek die iedereen wegduwde ontplooit empathie en het verlegen meisje danst in een opvallende outfit de sterren van de hemel. Het steeds naar ons lachende kind wordt stil en trekt zich terug en de nette jongen krijgt tot zijn verrukking alle meisjes achter zich aan. We zien hoe aanvankelijk iedereen zich uitslooft en laat zien wat ze allemaal durven en kunnen. Later zoeken ze bewust contact met elkaar en proberen ze zelfs te zoenen, aanvankelijk op een prachtig gevonden manier met de handen voor de mond. Een van de jongens is dolenthousiast als het hem echt lukt, hij vormt een hartje met zijn vingers en geeft aan dat ze nu bij elkaar horen, maar het meisje trekt een vies gezicht en veegt haar mond af.
Zielig
Op een discofeest waar iedereen elkaar de loef probeert af te steken met hippe kleren en de allerbeste moves wordt een zwart meisje door de anderen in de steek gelaten. Als ze weer probeert aansluiting te zoeken, lukt dat niet. Een kind naast me verzucht: ‘zielig’. Hoe het zit en waarom dat gebeurt wordt niet uitgelegd. Dat is zowel frustrerend als mooi. In het leven gebeuren vaak onbegrijpelijke dingen. Door het te laten zien en het daarbij te laten, raakt het des te meer.
Waterballet
Liefde is een adembenemende en, soms letterlijk, spetterende voorstelling, waarin je als publiek constant gefascineerd kijkt naar wat er gebeurt, hoe iedereen met elkaar omgaat en op elkaar reageert. Er wordt prachtig en aanstekelijk bewogen en gedanst. Er zijn mooie vondsten: een jongen trekt glimmende rode schoenen aan waarna hij, zoals in het sprookje, niet meer kan stoppen met dansen. Er wordt een potje voetbal gespeeld waarbij de spelers gracieuze posities uit het klassieke ballet aannemen. En we zien een jongen die heel graag wil zoenen, maar het niet durft en het meisje op het laatst dan maar snel op haar billen kust. Wat ze niet kan waarderen.
Aan het einde blijkt het kleine fonteintje ook te zijn gegroeid en kunnen we genieten van een heerlijk waterballet met grappige momenten, maar ook ontroerende, waarin iedereen eventjes het middelpunt van alle aandacht is.
Liefde, danstheater voor kinderen van acht tot achtentachtig: het nieuwe jaar kon niet beter beginnen.
Maas theater en dans - Liefde
Artiest: Maas theater en dansGezien op maandag 02 januari 2017 in De Krakeling, Amsterdam
Misschien ook iets voor u
De beste tentoonstellingen van 2016
/ 0 Reactiesdoor: De hoofdredactie / beeld: Foto boven: Toon Michiels, Holiday Motel, Las Vegas, Nevada, 1979 0 SterrenTraditiegetrouw heeft de kunstredactie zich gebogen over de bijna onmogelijke vraag: wat waren de beste tentoonstellingen van 2016? Het resultaat is een gevarieerd lijstje met stuk voor stuk imponerende tentoonstellingen die gezamenlijk een representatie vormen van het afgelopen jaar op gebied van kunst. De volgende tien tentoonstellingen zetten wij graag nog een keer in het zonnetje.
Safepassage, Facebook. Ai Weiwei Camps
1. Ai Weiwei – #SafePassage, Foam
Het Foam fotografiemuseum toonde afgelopen jaar een nieuwe reeks foto’s van de controversiële Chinese kunstenaar en activist Ai Weiwei (1957), bekend om zijn sociale projecten, objecten en interventies in de publieke ruimte. In deze fotoserie verbindt hij vluchtelingenkampen in Europa overtuigend aan zijn eigen ervaringen van gevangenschap in China. Ai Weiwei is altijd op zoek naar maatschappelijk kwesties die hij aan kan kaarten, en wat is nu actueler dan de vluchtelingenproblematiek? Met zijn kunst spreekt hij vooral jongeren aan, door gebruik te maken van vluchtige foto’s en het gebruik van de #, wat een directe verwijzing is naar Instagram. Een indrukwekkende tentoonstelling die aan het denken heeft gezet.
Lees hier de recensie: Het systeem versus het individu
2. Toon Michiels – American Neon Signs by Day & Night, Nederlands Fotomuseum
Ontwerper en fotograaf Toon Michiels (1950-2015) reisde in de jaren zeventig van de vorige eeuw langs Amerikaanse autowegen en fotografeerde systematisch de neon signs die zijn pad kruisten. Zijn prachtige serie ‘tweeluiken van vergane glorie’ was te zien in het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam.
Lees hier de recensie: Magie in licht en donker
Craigie Horsfield, Zoo, Oxford, January 1990, 2008. Photo: courtesy the artist
3. Craigie Horsfield – How the world occurs, Centraal Museum
De eerste solotentoonstelling – bestaande uit zo’n veertig werken – van de Engelse kunstenaar Craigie Horsfield (1949), in de voormalige negentiende eeuwse stallen van het Centraal Museum in Utrecht, kwam ongenadig hard binnen. Een relevante tentoonstelling, nog te zien tot en met zondag 5 februari 2017 in het Centraal Museum.
Lees de recensie: Kunst als grenservaring
4. Robin de Puy – If this is true… 10.000 km door Amerika op een motor, Fotomuseum Den Haag
Fotografe Robin de Puy (1986) trok 10.000 kilometer door Amerika. Alleen, op een motor, met de camera paraat en op zoek naar nieuwe beelden. Fotomuseum Den Haag toonde de uitkomst van deze opzienbarende reis: veel weirdo’s met bijzondere uitdrukkingen en in ontwapenend zwart-wit.
Lees hier de recensie: Beeldmaker op de vlucht
Jheronimus Bosch, Adoration of the Magi, ca. 1470-80, New York, The Metropolitan Museum of Art, John Stewart Kennedy Fund, 1913. Photo Rik Klein Gotink and image processing Robert G. Erdmann for the Bosch Research and Conservation Project.
5. Jheronimus Bosch – Visioenen van een genie, Het Noordbrabants Museum
Het leeuwendeel van de schilderijen en – minder bekende – tekeningen van Jheronimus Bosch waren te zien in een publiekstrekker in de plaats waar hij geboren werd en werkte: ’s-Hertogenbosch. Mooi vormgegeven tentoonstelling die uitnodigde om je in Bosch’ werk en tijd te verdiepen én er met volle teugen van te genieten.
Lees de recensie: Hemel en hel
6. Fra Bartolommeo – De goddelijke renaissance, Museum Boijmans Van Beuningen
Fra Bartolommeo (1473-1517) werd aan het begin van de 16e eeuw geroemd om zijn fenomenale schilderkunst. Hij ging daarbij niet over één nacht ijs, maar maakte uitgebreide voorstudies van zijn personages en composities. Prachtige, soms zelfs wat onbeholpen tekeningen en enkele schilderijen van de Italiaanse tijdgenoot van de grote Leonardo da Vinci, Michelangelo en Rafaël in een fraaie overzichtstentoonstelling in Rotterdam. Museum Boijmans van Beuningen heeft een indrukwekkende tentoonstelling in huis, welke nog te zien is tot zondag 15 januari 2017. Neem er de tijd voor om alles te bekijken, en de uitgebreide tekstbijschriften te lezen.
Lees de recensie: Een monnik met talent
Eye Love You, heruitgave Uitgeverij Lecturis (2016)
7. Parademuseum: Eye Love You – Ed van der Elsken, Theaterfestival de Parade
Theaterfestival De Parade was afgelopen editie een nieuwe attractie rijker: het Parademuseum. Geen statische tentoonstelling van beelden uit de oude doos, maar een korte, hevige ervaring die de zintuigen prettig overrompelde. In 2016 verzorgde het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam de aftrap met een dynamische presentatie van het werk van fotograaf en filmer Ed van der Elsken (1925-1990).
Lees hier de recensie: Lust for life
8. Jan Toorop, Gemeentemuseum Den Haag
Jan Toorop (1858-1928) is in Nederland vooral bekend geworden door zijn affiche voor de Delftsche slaolie. Wie denkt dat dit zijn werk zo’n beetje omvat, vergist zich schromelijk. De overzichtstentoonstelling in het Gemeentemuseum Den Haag opende vele ogen. De werken die het museum bijeen had weten te brengen waren indrukwekkend.
Lees hier de recensie: Balancerend tussen werkelijkheid en symboliek
Erich Heckel-Vlaamse-vlakte-1916-tempera en olieverf op doek – Stadtisches Museum Abteiberg.
9. Wilden. Expressionisme van ‘Brücke’ & ‘Der Blaue Reiter’, Museum de Fundatie
Museum de Fundatie kreeg het voor elkaar de aandacht van de bezoeker steeds te verleggen en toch vast te houden. Expressionisme, de kunsthistorische canon, maar ook de achtergrond van WO I en een combinatie met verrassend tegengesteld werk maakte van Wilden een imponerende tentoonstelling. De tentoonstelling was inhoudelijk sterk, met prachtige en belangrijke stukken van de Duitse expressionisten en een maatschappelijke en ideologische lading.
Lees de recensie: Idealisme verandert van kleur
10. Amy Winehouse – A Family Portrait, Joods Historisch Museum
Geen glitter en glamour, geen ode aan de dode, maar een gewone familiegeschiedenis. Dat is wat de tentoonstelling over Amy Winehouse in het Joods Historisch Museum wilde laten zien. De bezoeker kreeg een kijkje in haar privéleven en zag haar als tiener en jonge vrouw die nog niet is beïnvloed door de enorme media-aandacht en sensatiezucht die haar later fataal werden. Een ontroerende tentoonstelling, veroorzaakt door haar eenvoud.
Lees hier de recensie: Een doodgewoon joods meisje
De 8WEEKLY-kunstredactie selecteert de beste tentoonstellingen van het afgelopen jaar
Misschien ook iets voor u
Zekerheden maken plaats voor angst
In De Gelukkigen beschrijft de Duitse journaliste Kristine Bilkau hoe een jong stel omgaat met weggevallen zekerheden als gevolg van de economische crisis. Haar debuutroman wordt geprezen als een sociologisch portret van een generatie. Maar het is meer dan dat.
Isabell en Georg wonen in een hippe wijk van een grote Duitse stad. Hij is redacteur bij een belangrijke nationale krant en zij is celliste. Ze hebben samen een zoontje, Matti. Ze zijn gelukkig en hebben hun leven op orde.
Maar hun zorgeloze leventje wordt aan het wankelen gebracht. Isabell kan haar werk als celliste niet meer voortzetten door trillingen in haar hand. Georg wordt het slachtoffer van een reorganisatie bij de krant. Ze moeten allebei op zoek naar een nieuwe baan.
Frustratie
Terwijl hun inkomen terugloopt, wordt alles om hen heen duurder. De huur stijgt, de koffie bij de hippe koffietentjes wordt steeds duurder en de oude bakker is vervangen door een ambachtelijke bakkerij: ‘authentiek’, maar wel ontzettend prijzig. Ze hebben er altijd aan meegedaan maar als de werkloze Isabell bij de bloemist 35 euro voor wat bloemen moet afrekenen, voelt ze zich bedonderd.
Isabell en Georg gaan met deze nieuwe situatie verschillend om. Georg legt zichzelf en zijn gezin een sober regime op. Het heeft iets weg van boetedoening: als we geen geld verdienen, verdienen we ook niets, zo lijkt Georgs motto te zijn. Hij lijkt voldoening te halen uit het tot op de laatste cent uitrekenen van de uitgaven en het uitpluizen of hij een paar cent kan besparen op de tandpasta.
Ondanks, of misschien wel dankzij Georgs zuinigheid, weigert Isabell te besparen. Ze blijft dure jurken kopen en sushi bestellen, hoewel ze zich dat eigenlijk niet kan veroorloven. Ze ergert zich aan de demonstratieve zuinigheid van Georg. Op zijn beurt verwijt hij haar dat ze zich niet aanpast aan de nieuwe situatie.
Vlucht
Georg droomt van een uitvlucht. Op internet kijkt hij naar boerderijen waar hij met Isabell zelfvoorzienend zou kunnen leven. Maar wil hij dat echt? Als hij het stel opzoekt dat hij ooit voor de krant over hun zelfvoorzienende boerderij heeft geportretteerd, lijkt hij teleurgesteld als hij ziet dat ze het nog steeds volhouden. Hij had ze liever zien falen, dan had hij die optie ook kunnen afstrepen.
Isabell wil juist alles behalve die vlucht naar voren maken. Zij klampt zich vast aan alles wat ze heeft, ze wil ‘zich verstoppen voor de tijd die almaar doortikt’. Tijdens het schoonmaken kan ze Matti’s vingerafdrukken op de deur niet wegpoetsen: ze laat ze zitten, als herinnering.
Ook zij wil vluchten, maar juist de tegengestelde kant op als Georg. Maar omdat dit alles onuitgesproken blijft, groeien de onderlinge frustraties en krijgen ze steeds meer ruzie.
De reden dat dit alles onuitgesproken blijft, is schaamte. Schaamte voor de buitenwereld maar ook voor elkaar. Ze willen niet aan elkaar toegeven dat ze – in ieder geval in hun eigen ogen – zijn ‘mislukt’.
Mislukkelingen
De gegentrificeerde buurt wrijft dat er ongenadig in. Isabell hoort ’s nachts het gelach van de cafétafeltjes bij haar in de buurt: ‘ze drinken wijn en espresso en hebben geen tijd voor zwakkelingen (…), de straten van haar buurt zijn niet voor mislukkelingen.’
Voor Georg is een avondwandeling door de buurt een kwelling geworden. Een blik in de smaakvol ingerichte huizen van vreemden gaf hem voorheen een behaaglijk gevoel. Nu zeggen ze hem allemaal hetzelfde: ‘Wij kunnen het, jij niet’.
Generatieportret
Bilkau’s debuutroman is het portret van een generatie. De dertigers en veertigers startten hun werkende leven in de tijd waarin economische groei vanzelfsprekend leek. Nu worden zij ineens geconfronteerd met het risico dat alles wat ze hebben opgebouwd, zomaar kan verdwijnen.
Maar De Gelukkigen is meer dan het portret van een generatie. Bilkau laat op overtuigende wijze zien wat angst met een relatie kan doen en hoe man en vrouw op elkaar reageren als hun levensplannen dreigen te mislukken. Externe factoren, in dit geval werk en inkomen, kunnen een negatieve uitwerking hebben op de liefde tussen twee personen. Dat is zonde. Want hoewel het geen vanzelfsprekendheid is, heeft juist de liefde de kracht soeverein te zijn.
De gelukkigen
Schrijver: Kristine BilkauUitgever: Uitgeverij Cossee
Prijs: 21,95
Bladzijden: 320
ISBN: 9789059366428
Misschien ook iets voor u
Wereldramp op komst gezien door kinderogen
Irmgard Keun (1905-1982) bewijst met haar exilroman Kind van alle landen maar weer eens dat het verleden meer schatten kan opleveren dan de overladen dag van vandaag. Dat er twee eerdere vertalingen zijn gemaakt, in 1939 en 1980, zegt ook wel iets.
Het is niet de enige roman die vanwege het nazisme door Querido in Amsterdam werd uitgegeven, in 1938, toen ook de Duitse schrijfster al het hazenpad had moeten nemen. In Oostende volgde een liefde met Joseph Roth, waaraan door diens overmatige jaloezie en het nodige gedistilleerd na anderhalf jaar een eind kwam. Intussen had Keun hem de nodige eer gegeven met de op hem geïnspireerde vaderfiguur in Kind aller Länder. Die wordt in de hele roman gezien door de ogen van pittig dochtertje Kully, als verteller het eigenlijke hoofdpersonage.
Kinderlogica
Vader Peter is succesvol journalist, schrijver en innemer. Hij is weinig bij zijn gezin omdat hij voortdurend op reis is om her en der geld te lenen en van zijn uitgevers voorschotten los te peuteren op boeken die hij meestal nog schrijven of voltooien moet. Een thuis is er niet, want er wordt steeds van hotel en ook nog van stad en land gewisseld. Aan de ogen van Kully trekt in die vooroorlogse tijd heel wat turbulentie voorbij. De lezer bevindt zich in de alwetende positie ten opzichte van de wereldramp in voorbereiding. Nog niet de helft daarvan dringt echt tot Kully door. Geen nood, want wat ongerijmd lijkt, rijmt haar fantasie en kinderlogica tot iets wat klopt. Vaak is dat grappig en van een zeker schattigheidsgehalte.
Voor de afwisseling van taal is het goed dat Kully hier en daar van grote mensen een brief leest of gesprekken weergeeft. Het kinderperspectief gaat Keun zo goed af dat je haar ervan verdenkt ook zelf de wereld als een kind bekeken te kunnen hebben. Het is niet alleen een kwestie van denken, maar ook van formuleren: bijvoorbeeld niet ‘tegenwind’, maar ‘de wind hield ons tegen’. Al met al kun je in het verhaal drie lagen zien die elkaar organisch aanvullen: de kinderlijke, de volwassen en de literaire. Niet mis, zo’n compositie.
Onmacht
We beleven het leventje van het meisje goeddeels zintuiglijk. Ze ziet en hoort de wereld om zich heen als een fait accompli, terwijl de volwassenen weten dat die wereld nooit zo had mogen verscheuren en zij angstig en onzeker zijn over de nabije toekomst.
Moeder Anni, Annchen in de wandeling, lijdt onder de gedurige armoe en de stress er steeds maar alleen voor te staan. De vader lijdt op zijn meer wereldse manier. Door zijn schijnbaar opgewekte onmacht, waaraan heel wat alcoholische slokjes zijn toegevoegd, wordt zijn lijden en daarmee het lijden van zijn gezin niet bepaald verholpen. Tegen Annchen: ‘De tijden zijn erger dan ooit. Eigenlijk zou ik eerst jou en Kully en dan mijzelf moeten vermoorden. Maar je weet dat ik geen greintje verantwoordelijkheidsgevoel heb.’
Springerig
Het kinderlijk associatieve vertaalt zich in springerige alineaatjes, vaak niet langer dan één zin. Kully staat niet lang ergens bij stil. Het is veel meer dat haar zintuigen op scherp staan dan dat ze overdenkt. Dat komt vooral door de stroom van nieuwe ervaringen dankzij de moeilijk berekenbare vader, en dat dan ook nog op een breekpunt in de wereldgeschiedenis. Daardoor geeft de roman naast een indrukwekkend verhaal een uniek tijdsbeeld.
Kind van alle landen
Schrijver: Irmgard Keun (vert. Marcel Misset)Uitgever: Lebowski Publishers
Prijs: 19,99
Bladzijden: 158
ISBN: 9789048833412
Misschien ook iets voor u
Populisme slaagt niet altijd
Na het lezen van Grunbergs Het bestand voelen lezers zich vooral vol van walging en minder hoopvol. Een duidelijkere inleiding of conclusie heeft een recensie niet nodig.
Rules of the internet (ook bekend als hoofdstuktitels in deze nieuwe uitgave van Het bestand, oorspronkelijk verschenen in 2015): ‘You cannot divide by zero (just because the calculator says so); TITS or GTFO, the choice is yours; no real limits of any kind apply here – not even the sky; there will always be even more fucked up shit than what you just saw.’ Dat laatste statement bevat vast en zeker een kern van waarheid, maar Het bestand heeft zeker geen gebrek aan fucked up shit. GTFO, voor de leken onder ons, staat voor get the fuck out.
Oosterse prinses met koeienbillen wordt wraakengel
Ontmoet Lillian. Lillian ziet zichzelf als een oosterse prinses met koeienbillen, waarschijnlijk veroorzaakt door haar dieet dat voornamelijk uit winegums en chips lijkt te bestaan. En hoe vetter de billen worden, hoe meer ze achter de computer zit. Daar zijn de billen niet te zien. Ze is vijf studies begonnen, maar leeft nu voornamelijk online en woont thuis bij haar ouders, die varkens zijn en de werkelijkheid niet zien. Lillians belangrijkste realisatie is dat ze erachter komt dat ze normaal is, zoals andere mensen erachter komen dat ze homo zijn. Deze oosterse prinses heeft een korte carrière als wraakengel, wanneer ze naakfoto’s van een pedofiel onder zijn vrienden verspreid. Het enige dat Lillian er uiteindelijk toe doet bewegen om achter haar computer vandaan te komen, is haar online mentor, Banri Watanaki, die haar vertelt een baan op zich te nemen bij cybersecurity bedrijf BClever.
Wraakengel en Grunberg ontsporen
Vanaf dat moment wordt de verwarring alleen maar groter, zonder dat de personages of het verhaal de verdieping ingaan. Grunberg voert zijn voorliefde voor controversie te ver door in deze onbegrijpelijke novelle. Dat hij dat zichzelf wellicht ook gerealiseerd heeft, blijkt uit het feit dat het nieuws rondom de publicatie van de eerste versie zich vooral focuste op de 350 mensen die tijdens het lezen van het boek een aantal kenmerken (EEG, hartslag, ademhaling, huidgeleiding en gezichtsuitdrukking) lieten meten. De gepubliceerde uitslagen: 7% toename in geamuseerdheid, 37% in walging, 10% in lust (enigszins verontrustend) en 22% afname in hoe hoopvol de lezers zich voelden. Dat overigens tot tevredenheid van Grunberg zelf.
De roman is te plat voor een goede satire en hoewel ontegenzeggelijk origineel, zal het proza voor veel lezers de plank misslaan. Lillian de oosterse prinses verdoet haar tijd voornamelijk met diepe gedachten als: ‘Werk is werk. Werk is ook leven, werk is zingeving, werk is identiteit, werk is geluk, werk is seks en vriendschap, niet noodzakelijkerwijs in die volgorde, kortom werk is God, dus ook wie op weinig aansprekende functies solliciteert doet een poging het leven te penetreren.’
Arnon Grunberg werd zelf ook gemonitord tijdens het schrijven van emotionele passages, waar naar verluid geen noemenswaardige pieken of dalen uit kwamen. De auteur mag zelf meer betrokken raken bij de werkelijkheid.
Het bestand
Schrijver: Arnon GrunbergUitgever: Nijgh & Van Ditmar
Prijs: 12,50
Bladzijden: 172
ISBN: 9789038802251
Misschien ook iets voor u
Een excentrieke veelvraat
Veertien jaar na zijn dood is de opwinding rond het leven en werk van Boudewijn Büch enigszins naar de achtergrond verdwenen. Eva Rovers brengt, met zachte hand en liefdevolle pen, het hele verhaal weer aan de oppervlakte. Boud is een nauwgezette biografie, opgetekend door een iets te getrouwe groupie.
Op diverse plaatsen in dit boek duikt het allesomvattende begrip op waarmee schrijver/dichter/verzamelaar/programmamaker/tv-personality Boudewijn Büch (1948-2002) getypeerd wordt: ‘Theater Büch’. De geschiedenis is ingedaald, de feiten zijn bekend, de schijnwereld van de Leidse alleskunner is inmiddels geheel doorgeprikt. Boudewijn maakte het grootste deel van zijn leven tot klucht door de wereld te overladen met verzinsels, zoals het bestaan én het overlijden van een zoon, diverse academische studies en graden, een ongeneeslijke ziekte en een uit de duim gezogen familiegeschiedenis.
Gesamtkunstwerk
Dat ‘Theater Büch’ wordt door biografe Eva Rovers met flair gepresenteerd. In vijftien zeer leesbare hoofdstukken brengt ze de levensloop van Büch adequaat over het voetlicht, waarvoor ze exclusief toegang heeft gekregen tot het complete privé-archief van de schrijver. Het boek ademt een grote bewondering voor het onderwerp: in de vijf jaar die dit project heeft belopen is er tussen Rovers en Büch een relatie ontstaan die helaas iedere kritische noot in deze biografie wegneemt. En dat wringt een beetje.
De biografe zet het leven – en de leugens – van Büch eenvoudig weg onder de noemer ‘Gesamtkunstwerk’: een literator moet nu eenmaal de mogelijkheid hebben in zijn werk de waarheid met een korrel zout te presenteren. Daarmee gaat ze te gemakkelijk voorbij aan de impact die Boudewijns strapatsen hebben gehad (en enkele gevallen nog steeds hebben) op de levens van anderen. Publicist Max Pam laat er in zijn Volkskrant-column geen misverstand over bestaan: Büch was een charlatan en een pathologische leugenaar en deze biografie is een misplaatste poging tot rehabilitatie.
Autobiografictie
Dat de tijd veel wonden heelt, blijkt uit de lange lijst van geïnterviewden en meewerkenden aan deze uitgave. Daar heeft Rovers grondig werk verricht en met haar gepassioneerde inzet wellicht ook aanvankelijke tegenstribbelaars over de streep getrokken. Het ‘Theater Büch’ wordt inmiddels door velen gezien als curiositeit, als artistieke drijfveer van een gepijnigde ziel die, door zijn leven gefantaseerd vorm te geven, nog enig houvast in de werkelijkheid vond. Dat is een liefdevolle omarming – door de biografe doorlopend gepredikt – die (nog) niet door alle belanghebbenden wordt onderschreven. Hoogtepunt van de ‘mantel der liefde’ was de overhandiging van het eerste exemplaar van deze biografie aan jeugdvriend Peter van Zonneveld, de man die door Büch het meest uitvoerig misleid en later zelfs literair de grond in werd getrapt.
Ook over de schrijfkunst van Boudewijn Büch is Eva Rovers uiterst mild in haar opvatting. Geen kwaad woord over poëzie en proza, terwijl juist de aangehaalde citaten uit zijn dichtwerk weer eens laten zien wat een belabberde dichter Büch eigenlijk was. Ook in zijn romans toonde hij zich een slordige stilist. Gedreven door de tomeloze ambitie ‘een groot schrijver’ te willen worden, verdween de broodnodige concentratie en bevlogenheid al snel na de eerste ruwe versie van een nieuw boek. Met behulp van o.a. Büch-adept Harry Prick werd tijd noch moeite gespaard het boek-in-wording zo te bewerken dat uitgave verantwoord was.
Nee, laten we Boudewijn Büch vooral in herinnering houden als de man die op onnavolgbare wijze zijn kennis wist te etaleren over de onderwerpen die hem aan het hart gingen. Goethe, Bilderdijk, Rolling Stones, de dodo, Napoleon, de Amerikaanse Burgeroorlog, pinguïns, Robert Louis Stevenson, Andy Warhol, Buddy Holly, Gerrit Achterberg; alles waar zijn interesse naar uit ging was doelwit van zijn onbegrensde kennisvergaring en -verspreiding. De wijze waarop hij in zijn tv-programma’s de kijker wist te boeien, alleen al door zijn voorkomen en onaangepaste nieuwsgierigheid, is ongeëvenaard. En juist de boeken die daaruit voortvloeiden – de Eilanden-reeks, de boeken over Goethe – behoren tot zijn beste werk.
Büch heeft zelf verklaard, regelmatig in de hoek gedreven over zijn achtergrond, dat in literatuur álles mogelijk is, maar in het werkelijke leven de waarheid dient te worden gevolgd. Dat hij dat zelf niet heeft gedaan, wordt door Eva Rovers in haar doortimmerde biografie als ‘autobiografictie’ bestempeld. Iets te genadig, maar Boud zou het een mooie erkenning hebben gevonden.
Boud. Het verzameld leven van Boudewijn Büch
Schrijver: Eva RoversUitgever: Prometheus
Prijs: € 29,90
Bladzijden: 576
ISBN: 978 90 351 374 24
Misschien ook iets voor u