Hemel en hel
De schilderijen en–minder bekende–tekeningen van Jheronimus Bosch zijn al vijfhonderd jaar een bron van verschillende interpretaties en meningsverschillen over de toeschrijving ervan. Opvattingen die soms meer zeggen over de interpreten dan over Bosch zelf. Het leeuwendeel is nu te zien in de plaats waar hij geboren werd en werkte: ’s-Hertogenbosch.
Edward Cohen schreef een boek waarin onder meer wordt ingegaan op ‘Jeroens visie op joden en jodendom’, terwijl Louise Fresco, voorzitter van de Raad van Bestuur van Wageningen UR, in Bosch’ hybriden een oproep ziet om onze relatie met andere levende wezens te verbeteren. Maar toen de directeur van een buitenlands museum in de film Jheronimus Bosch, touched by the devil van Pieter van Huystee en de NTR geïnteresseerd aan een Nederlands onderzoeker vroeg of je Bosch ook als humanist zou kunnen zien, nam deze een wat nonchalante pose aan en ontkende dit na enig aarzelen ten stelligste—en zonder verdere toelichting.
De landloper als levenspelgrim
Jheronimus Bosch, De aanbidding door de koningen, ca. 1470-80, New York, The Metropolitan Museum of Art, John Stewart Kennedy Fund, 1913. Foto Rik Klein Gotink en beeldverwerking Robert G. Erdmann voor het Bosch Research and Conservation Project.
Natuurlijk, een schilderij als De aanbidding door der koningen, met enorm veel bladgoud, staat helemaal in de traditie van de rooms-katholieke Bijbeluitleg uit de tijd van Bosch: het Oudtestamentische offer van Isaak wordt als voorafschaduwing van Jezus’ kruisdood gezien; Gary Schwartz wees er al op in zijn boek Jheronimus. De wegen naar hemel en hel. Maar wat te denken van De landloper? De eerste gewone man, volgens de audiotour, na alle heiligen, geestelijken en edelen die er in de kunstgeschiedenis aan vooraf gingen. Als dat geen uiting van (pré)humanisme is!
Het verhaal gaat verder. In het instructieve boekje bij de tentoonstelling wordt namelijk in de eerste plaats de landloper, die ook achterop het gesloten drieluik De hooiwagen te zien is, in verband gebracht met de levenspelgrim: ‘de mens die steeds weer moet kiezen tussen goed en kwaad.’ In hetzelfde boekje wordt voorts een verband gelegd tussen Jheronimus Bosch en de Moderne Devotie. Net zoals dat overigens wordt gedaan tussen de Vlaamse primitieven en deze stroming van inkeer, die ontstond rond Geert Grote en behalve Bosch ook Erasmus en Thomas à Kempis beïnvloedde. Dit laatste verklaart de aanwezigheid van een Antwerpse druk uit 1505 van Thomas’ De navolging van Christus. In de marge staat een man met een mand op de rug, waarin we de levenspelgrim herkennen.
Unieke kans
Jheronimus Bosch, Hellelandschap, privécollectie. Foto Rik Klein Gotink en beeldverwerking Robert G. Erdmann voor het Bosch Research and Conservation Project.
Dergelijke dwarsverbanden leggen interessante achtergronden bloot. Het samenbrengen van zoveel werken van Bosch geeft de bezoeker de unieke kans dit op eigen houtje ook te doen. Natuurlijk, er ontbreken werken, niet in de laatste plaats door een ruzie met het Prado in Madrid. Een eenvoudig bordje met ‘n.a.’ volstaat. Maar een kans als deze zal er niet snel meer komen.
Het unieke zit hem ook in het feit dat panelen die in de loop der tijd van elkaar gescheiden zijn geraakt, weer bij elkaar zijn gebracht. Zoals Het narrenschip en Gulzigheid en lust. Of in de tekeningen die worden getoond, waarvan een voor het eerst: een Hellelandschap dat zich sinds 2003 in een privéverzameling bevindt. En het feit dat negen schilderijen zijn gerestaureerd, waardoor onvermoede details en kleuren boven zijn gekomen.
Het valt allemaal goed te zien, want de tentoonstelling is ruim opgezet. Misschien waren de samenstellers bang dat dit niet het geval zou zijn, en hebben ze daarom animaties toegevoegd. Weinig mensen schonken er echter aandacht aan. Waarom zouden ze ook, als er zoveel moois bij elkaar is gebracht.
