In de gevoelswereld van Armando’s scheppingen staat schuld centraal. Sinds zijn grote autobiografische roman, De straat en het struikgewas (1988), heeft hij de oorlogsthematiek naar eigen zeggen achter zich gelaten. Hoewel de oorlog inderdaad naar de achtergrond is verdrongen, blijft in de korte verhaaltjes die Armando sindsdien optekent een gedeelte van de vertrouwde thematiek in stand.

Zoeklichten

Armando werd in 1929 geboren in Amsterdam, halverwege de jaren dertig verhuist hij naar Amersfoort. Hier brengt hij, niet ver van de plaats waar in 1941 het Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort zou verschijnen, zijn jeugdjaren door. Tijdens de oorlog zag hij vanuit zijn schoollokaal hoe de gevangen van en naar het concentratiekamp werden gedreven. Vanuit zijn huis was het geluid van geschreeuw en geweerschoten te horen, de zoeklichten van het kamp schenen ‘s nachts op de verduisterde ramen van zijn slaapkamer. Armando is jarenlang getuige geweest van geweld en machtsuitoefening. De waarnemingen uit zijn jeugd maken een onuitwisbare indruk op hem. Zijn leven en latere werk zouden er sterk door beïnvloed worden. Zijn vroege schilderijen, tekeningen en gedichten kenmerken zich door een sterke identificatie met het geweld, de kracht en de machtsuitoefening van de daders uit zijn jeugd.

In een tijd waarin veel mensen liever vooruit kijken probeert Armando, door provocerend werk te maken, zijn publiek te herinneren aan de gruwelijke kanten van het recente verleden. In zijn werk uit de jaren zeventig en tachtig ontstaat steeds meer ruimte voor reflectie op zijn eigen oorlogservaringen. Toch houdt Armando ook nu niet op met het tonen van de gewelddadige dierlijke krachten in de mens.

Beobachter

Armando beschouwt zichzelf als Beobachter, iemand die met een open blik de wereld om hem heen bekijkt. Tijdens de oorlog heeft hij naar eigen zeggen de mens gezien zoals hij achter de façade van burgerlijkheid en beschaving in feite werkelijk is. Door de extreme omstandigheden waren mensen niet langer in staat te schipperen, ze werden gedwongen te zijn zoals ze werkelijk waren. Armando zag de meeste mensen veranderen in zelfzuchtige klootzakken, slechts een enkeling was in staat boven zichzelf uit te stijgen. Deze weinig optimistische observaties tasten bij Armando niet zijn zelfverkozen positie van waarnemer aan. Waar de meeste mensen om hem heen zich laten verleiden tot een ethisch systeem waarin alleen plaats is voor goed en fout, kiest Armando ervoor om niet te oordelen, maar de werkelijkheid slechts te tonen. Ondanks het relatief onschuldige karakter van de verhalen in Gedoe, wijkt Armando ook hier niet af van dit standpunt. De verteller is hiertoe in staat door naar de wereld te kijken zoals een kind dat doet: onbevooroordeeld, naïef en fantasierijk. In sommige verhalen probeert de verteller iets te begrijpen van de betoverde wereld om hem heen. Over koeien vertelt hij:

Men neemt aan dat ze met elkaar spreken. Ik heb ze nooit zien spreken, maar dat zegt niets. En als ze met elkaar spreken, waar hebben ze het dan over. Dat weet ik toevallig. Over het huizentekort, over het ontroerend goed, over de prijzenslag en enkele dingen meer.

Spiegel

Gedoe bevat veel korte verhalen die niet wezenlijk verschillen van het bovengenoemde voorbeeld. Sommige van deze verhalen ontstijgen nauwelijks het niveau van flauwe, onbeduidende sprookjes voor volwassen. In andere fragmenten is Armando wel in staat met mysterieuze verhalen te intrigeren of met weemoedige bespiegelingen te emotioneren. De verhalen die thematisch bij de rest van zijn oeuvre aansluiten, zijn ook in staat de onbenulligheid van veel fantasierijke verhalen te ontstijgen. Als de verteller op een kinderlijke manier naar zaken als ideologie, idealisme en oorlog kijkt, omzeilt hij daarmee de gangbare perspectieven op deze grote thema’s.

De Beobachter signaleert en de naïeve verteller presenteert. Hier is Armando op zijn best, hij ontrukt zijn lezers de vertrouwde kijk op hun wereld, hij durft de meest basale zaken ter discussie te stellen. Dankzij het amorele, naïeve perspectief weet Armando hierdoor zijn lezers een spiegel voor te houden waar niet iedereen altijd even graag in kijkt. Dit gebeurt onder andere in Kinderen:

De ouders werden verzameld, en toen ze allen bijeenstonden, werden hun kinderen tevoorschijn gehaald en voor hun ogen doodgeschoten. Dat was dat. Natuurlijk heeft bovenstaand gebeuren plaatsgevonden, en het vindt nog steeds plaats. Jij hebt liever dat het niet gebeurd is, nu, dan is het niet gebeurd. Ik zal er niet meer over spreken. Dat wil je toch?

Japin is al hot sinds het enorme succes van zijn roman De zwarte met het witte hart, en toont zich ook in het boekenweekgeschenk De grote wereld een liefhebber van het aparte en merkwaardige. Zijn twee helden zijn ditmaal ‘gewoon’ blank, hoewel Joods, maar klein – hoe zeg je dat tegenwoordig netjes in het Nederlands, wat de Amerikanen vertically challenged noemen: mensen die op een gegeven moment niet meer groeien. Vroeger zouden we dan hebben gesproken over lilliputters of dwergen, maar dat mag niet meer (gnomen of kabouters zijn helemaal uit den boze). Buitenstaanders zijn het in ieder geval, zoals vrijwel alle helden van Japin, die zichzelf uiteraard ook als zodanig beschouwt.

Ethische bespiegelingen

~

“Waarom is dat toch,” vraagt Lemmy, “dat iedereen ons altijd maar geanimeerd wil zien? Liever niet zoals we zijn, maar alsof wij uit uw fantasie komen.”
“Ach, uw werkelijkheid kunnen wij ons toch niet voorstellen,” antwoordt de arts zacht, “niet echt. Alleen door haar te verluchtigen kunnen we er nog enigszins mee omgaan.”

Die vragen komen ook aan bod in De klank van sneeuw, waarin twee novellen van Japin werden gebundeld, met een erg grote letter, zodat het een echt boek is geworden. Opnieuw zijn het entertainers die reflecteren op hun eigen rol. In het eerste verhaal strandt een klassieke zangeres in een hotel, waar zij nadenkt over leven en werk, terwijl zij zich bespied weet door de onbekende bewoner van de naastgelegen kamer. In het tweede verhaal repeteert een actrice, wat ook weer aanleiding is voor veel bespiegelingen. Reuze diepzinnig allemaal, zoals we dat van Japin gewend zijn.

De wereld van Japin

~

Wie na al dat verbale geweld nog niet genoeg heeft van Japin kan terecht bij een klein boekje, met foto’s van Japin, een interview met Japin, plus beschouwingen over het werk van Japin en zelfs een potloodtekening van Japin, met als uitsmijter een quiz over het werk van Japin. De winnaar mag persoonlijk een vraag aan Japin stellen en krijgt daarop ook antwoord, van Japin. De tweede prijs bestaat uit boeken van Japin, de derde heeft niets met Japin te maken. Verder ter gelegenheid van de boekenweek nog meer uitgaven van Japin. Je zou er jeuk van krijgen.

Arthur Japin • De grote wereld • Uitgever: CPNB • Gratis • ISBN: 9059650271

Arthur Japin • De klank van sneeuw • Uitgever: De Arbeiderspers • Prijs: € 11,50 • 119 bladzijden • ISBN: 9029563362

Lees ook: Boekenweek 2006 – een overzicht

In haar verzen transformeert Moors deze werkelijkheid tot een lichtelijk absurdistisch schouwspel, hoewel ze nooit helemaal wordt losgelaten. Dit blijkt bijvoorbeeld uit het titelloze gedicht dat Moors geschreven heeft toen ze in een restaurant naar een kind aan tafel zat te kijken:

misschien zien ze me hier wel zitten ha!
terwijl ik wacht

ik leg de explosieven onder
de cappuccino of de koffie verkeerd

met een sigaret in de hand
houden ze het kind met de donkere ogen

aan een kartonnetje fruitsap vast

ik wil het hoofd op tafel leggenik steek de lont aan
het kind draat in de stoel
de stoel schommelt

zo meteen valt hij
of wurgt hij zijn vader

Moors’ poëzie tekent als vanzelf een glimlach op je gezicht, ze bezit een aanstekelijk en gezond soort dwaasheid waarvan we het bestaan dreigen te vergeten in een leven dat door allerhande doelstellingen gedomineerd wordt. Ze verleidt je ertoe de werkelijkheid zelf ook vaker te ‘kantelen’ om tot verwonderende waarnemingen te komen. Dat Moors’ poëzie echter niet louter een spel is, blijkt onder meer uit het gedicht over een begrafenis waarin Moors het bord op de koffietafel met “de kaas de salami / het plakje achterham dat niet meegeeft / eerste keer prikken met een vork” naar voren haalt om vervolgens op slapstickachtige wijze het geklungel met het plakje achterham te beschrijven: “het blijft liggen / tweede keer prikken / drie keer prikken / sta op! ga zitten!”. Waarna ze de beklemming beschrijft hoe ze zich aan de koffietafel geen houding weet te geven:

kent er iemand de dode
zal ik hem op het hoofd slaan
wat heb ik gedaan

ik ben rechtop gaan zitten
ik ben recht gaan staan

~

Eenvoud van woord en beeld

De kracht van de poëzie van Els Moors zit niet alleen in de (vrolijk-)vervreemdende manier waarop ze de werkelijkheid beschrijft, maar ook in de eenvoud waarmee ze de dingen benoemt. Vaak voorkomend zijn woorden die een lichaamsdeel aanduiden: hoofd, lippen, hand, enkel, elleboog, schouder, billen. Het gaat bijna altijd om die delen van het lichaam die voor het oog goed zichtbaar zijn. Niet onbelangrijk is het feit dat het oog zelf ook vaak wordt genoemd en dat Moors in een poëticaal gedicht het belang van het zien benadrukt.

Hoewel Moors de werkelijkheid een licht absurde twist geeft, benoemt ze de zaken zo naakt mogelijk. Hierdoor, alsmede door herhaaldelijk gebruik, krijgen de woorden een grote suggestieve kracht. Naast lichaamsdelen treffen we dieren (honden) en planten (bomen) aan, maar ook voorwerpen (muur, raam, auto) en natuurlijke elementen (zon, lucht, zee, water, veld). Deze twee laatste groepen laat Moors flink met elkaar botsen: terwijl de voorwerpen het menselijk bestaan domineren en begrenzen, bieden de natuurlijke elementen wijdsheid en vrijheid. Deze tegenstelling tussen begrenzing en vrijheid, en Moors afkeer van het eerste en verlangen naar het tweede, komt bijvoorbeeld tot uitdrukking in het volgende gedicht:

zij staat met een groen t-shirt
tegen een groene achtergrond

dit is een foto
dit is een pose
dit is het licht
dat een rand vindt
in de lens

een kind dat in het water springt

een auto die op zondagochtend vroeg
met een doffe klap
tegen een muur aan knalt

Het beeld van het kind dat uit plezier in het water springt, staat in groot contrast met het destructieve beeld van de auto die op zondagochtend tegen een muur knalt. Het lijkt alsof Moors de ziel uit de voorwerpen ‘auto’, ‘muur’ en ‘zondagochtend’ – dag van God en van verplicht familiebezoek – heeft gehaald. Het eerste beeld is dynamisch, vol beweging en rondspattende druppels, niet destructief maar scheppend. De zich lineair voortbewegende auto levert een statisch beeld op, ook omdat de beweging slechts in gang gezet is vanwege de dodende verplichting van de wekelijkse zondag.

Bovendien is de confrontatie tussen de auto en de muur destructief en niet scheppend zoals die tussen het kind en het water. Dezelfde tegenstelling, tussen de vrijheid van het natuurlijke en de beperking van de menselijke materiële verworvenheden, vinden we terug in de eerste versregels over de groene achtergrond en het vrije (buiten)licht. Dat licht vindt zijn begrenzing in de lens van het fototoestel evenals het meisje dat, hoewel ze met haar groene t-shirt een eenheid lijkt te vormen met de achtergrond, poseert waardoor de potentiële vrijheid van het buiten-zijn aan banden wordt gelegd.

Els Moors zoekt de waarschijnlijk voor haar zo noodzakelijke en heilzame vrijheid op door de alledaagse werkelijkheid vanuit een vervreemdend perspectief te beschouwen. Maar ook door de vrijheid zelf op te zoeken, zoals in het gedicht waarin ze de beperking van muur, raam en auto ontvlucht door in een boot over het water te varen, ontspannen met de benen over de rand. Het levert heerlijke versregels op als “er staat een boom op een vlakte achter me / er hangt een hoge lucht boven ons”. Zij, de boom en voor de rest geen mens. Of zoals ze in de afdeling over witte fuckende konijnen schrijft: “als ik op een ochtend wakker word / dan naast de witte fuckende konijnen in het gras”. Laat mij ook maar ontwaken in het gras, maar dan met konijnen van papier die grappig in je geest blijven rondscharrelen.

8WEEKLY had in december een interview met Els Moors voor het VPRO-programma Nachpodium.