De Bijlmer. Van de Bijlmerbajes en de Bijlmerramp. De wijk heet ook wel Paramaribo aan de Amstel vanwege de vele Surinamers die er wonen. Hoe het ook zij, onder de blanke Nederlandse bevolking is de naam van de wijk synoniem voor verval, voor een plek waar je als keurige burger niet moet wezen. In Vluchtwegen beschrijft Van Kempen de wijk in al haar schoon- en lelijkheid. Het exotische van al die nationaliteiten fascineert, maar onder de oppervlakte broeit er van alles. Doordat Van Kempen zijn boek met de slotakkoorden van een ingenieus verweven verhaal begint, zien we meteen het noodlot van de wijk en haar bewoners.

Aanspreekpunt

Hella, een wat oudere, zelfbewuste en kordate vrouw is opbouwwerkster in de Bijlmer. Ze gaat bij mensen langs en is een aanspreekpunt voor bewoners. Zodoende komt ze vanzelf in aanraking met allerlei personen, zoals met de verwarmingsmonteur Bram, die overhoop ligt met zijn streng joodse vader en die allesbehalve joods wil zijn. En dan is er Hashim, de Marokkaan met drie zonen en zonder vrouw, die zich niet als een moslim wil gedragen, maar het van binnen toch is. Hella is getrouwd, maar de relatie vonkt niet en haar man vindt het goed dat ze met Bram rommelt voor de seks. Wanneer ze hoe langer hoe vaker op bezoek gaat bij Hashim, begint ze gevoelens voor hem te ontwikkelen. De niet-jood en de niet-moslim, met daar tussenin een Hollandse tante. Daar moet ellende van komen, vooral wanneer Hashims zonen aangetrokken raken tot de meer radicale kant van de islam en Bram uiteindelijk toch zijn wortels vindt.

En dan is er nog J.L. Strijdhaftig, een aandoenlijk Surinaams heertje dat met een schitterende vanzelfsprekendheid de schijn op wil houden dat het hem voor de wind gaat, en daar zo goed in slaagt dat hij in zijn eigen succes gelooft en zelfs bij de koningin op bezoek gaat. En er is mevrouw Bartha, een Hongaars vrouwtje dat vroeger psychiater was, maar nu door de artrose nauwelijks meer kan lopen. Er lopen Afrikaanse jehova’s door de flat, her en der zeilen volle vuilniszakken van tien hoog naar beneden, exotische etensgeuren walmen over de galerijen, een veelheid aan talen en culturen is bereikbaar met één druk op een deurbel. De Bijlmer is geen wijk, het is een organisme.

Veeltalig

Van Kempen heeft levendigheid en het exotisme van al die nationaliteiten op zo’n klein oppervlak heel mooi gevangen. Hij laat je naar de mensen achter de onuitspreekbare namen op de bordjes kijken zonder in clichés te vervallen. Een van zijn middelen om je een gast in je eigen land te laten voelen is het gebruik van korte dialogen in Sranan, Albanees, Chinees, Lingala, Papiamentu, Spaans en vele andere talen, met – gelukkig – wel een vertaling die je via een asteriskje kunt vinden. Vluchtwegen is daardoor, juist dankzij de vreemde talen en gebruiken, exotisch en realistisch tegelijk.

Maar niet alleen de sfeer in het boek is mooi en tekenend, ook de thematiek boeit. Langzaam maar zeker ontdek je dat het niet zo belangrijk is waar de personages voor op de vlucht zijn (hun wortels, saaiheid, nietigheid), maar waar ze naar toe vluchten. Voor de zonen van Hashim is dat radicalisme, voor Hella is dat seks, voor Bram is dat onverschilligheid en geslotenheid. Strijdhaftig houdt manmoedig de schone schijn op. De Bijlmer fungeert als onderkomen voor al die vluchtenden, maar al snel weet je dat ze niet voor eeuwig kunnen vluchten omdat er op een dag een vliegtuig zal komen dat alle pogingen goede bedoelingen wegvaagt.

Uitweg

Dat vliegtuig hangt al vanaf het begin van het boek als een zwaard van Damokles boven de hoofdpersonen, maar Van Kempen weet je tijdens zijn verhaal toch af te leiden en er in zijn climax voor te zorgen dat het verhaal niet eindigt met een allesverwoestende knal. Voor zijn levende en levendige karakters bedenkt hij passende eindes, al moge het duidelijk zijn dat de vluchtwegen uiteindelijk tot niets leiden. Hoewel: de sympathieke Strijdhaftig is misschien de enige die is ontsnapt. Het noodlot drukt in Vluchtwegen zwaar maar niet allesoverheersend, en Strijdhaftigs geschiedenis leert ons dat er misschien toch een uitweg of oplossing mogelijk is: zowel voor de mens als voor de wijk.

De held van ons verhaal, een muziekcriticus, vereert een Oostenrijkse dirigent, Kaiser genaamd, die hij goddelijke eigenschappen toedicht. Het is een fenomeen dat je in de wereld van de klassieke muziek wel vaker aantreft: dirigenten die als een ware godheid worden vereerd. Kaiser is ronduit briljant, zo begrijpen we. “Hij weet wie Bruckner is, wie Beethoven of Mozart, en wat hen dreef, hij raadt hun gedachten; hij kan in hun geest hun verbeelding laten zingen.” Maar Kaiser is ook mateloos arrogant, want hij beschouwt zichzelf als “een muzikantentemmer”. “Ik ben de enige die op het slagveld weet waar het met jullie heen moet. Op een dag leg ik een ring van vuur om jullie heen en kijk hoe jullie allemaal verbranden.” Zo’n dirigent is het dus.

Drijfjacht

Dirigeren doet Kaiser overigens al lang niet meer, hoeveel geld hij ook krijgt aangeboden. Maar hij maakt wel in het geheim, op diverse plaatsen in Europa, geluidsopnamen, omdat hij zwaar ziek is. En nog wat achter wil laten. Als onze hoofdpersoon dat ter ore komt, begint hij aan een speurtocht naar De Enige, zoals hij zijn held noemt. Die ‘drijfjacht’ voert hem langs een aantal prachtige steden in Beieren, Zwitserland en Frankrijk, en in elk stadje heeft hij wel een ander schatje. James Bond is er niks bij.

Enigszins jaloers vroeg ik mezelf dan ook af: wat heeft de hoofdpersoon wat ik niet heb? Nou, een hele hoop dus, want hij kan als geen ander intens en gepassioneerd over muziek schrijven. Neem alleen al de manier waarop hij een stuk van Schumann analyseert: “Er is een machtige suggestie van bevrijding in de koperkwarten van het slot, pal voordat alles instort. Het is een stoer doen voor heel even. Dan is het over. Dan begeeft de held het.” Het is duidelijk dat we hier te maken hebben met een man die hélemaal in de muziek opgaat, en die dat mooi kan verwoorden. De muziek van de Beach Boys typeert hij bijvoorbeeld als “een geheime voorraadkamer van klokkende, getokkelde, van zomers zoemende en winters galmende geluiden, van dronken vibrafoons en ruisende cimbalen, met gedrogeerde jongenszang en het verdriet eenvoudig breed als echo’s in een gotisch huis.”

Wazige passages

Maar helaas heeft de auteur ook momenten dat hij filosofische hoogstandjes ten beste geeft die zo op het eerste gehoor best wel lekker klinken, maar die je, als je ze aan een nadere beschouwing onderwerpt, doen afvragen of we hier met briljante observaties te maken hebben, of met briljant geleuter. Ik geef twee voorbeelden: “Het unieke van muziek is dat de waarheid van de clou de schoonheid van de vorm niet aantast, zodat de mythe toch intact blijft.” Of: “Ik ben geen mens, dat wat ik ‘ik’ genoemd heb wordt steeds minder ik, steeds meer een samenvatting van de chemische verbinding tussen mij en anderen en tussen mijn en hun toevalligheid, een Ark van Noach voor de stommen en de blinden die ik toeliet in mijn rijk van zien.” Dat is geen drijfjacht meer, dat is gewoon drijfzand. En naar mijn smaak bevat de roman net iets te veel van dit soort wazige passages.

Maar schrijven, of beter gezegd, beschrijven, dàt kan Van Putten als de beste. Als hij de ontvangsthal van zijn chique Hamburgse hotel beschrijft, heeft hij het over edel hout en kroonluchters “die de gasten klein bluffen”. En als hij naar de verregende markt kijkt, ziet hij een maan die “als bij Anton Pieck bleek sprookjesachtig door de wolken schijnt”. Van Putten weet de pittoreske sfeer van sommige Duitse steden mooi neer te zetten.
Drijfjacht gaat echter niet alleen over dirigenten, die al dan niet terecht voor goddelijk worden versleten. En het gaat niet alleen over mythes, waar onze muziekcriticus ook aan mee heeft gewerkt, om ze vervolgens weer vrolijk door te prikken. De muziekcriticus gebruikt zijn speurtocht ook om na te denken over de relatie met zijn vrouw, die zich op dat moment in een crisis bevindt. Het boek kent dus verschillende lagen. De criticus tuigt zelfs een junk af, wat wonderlijk contrasteert met het beeld dat hij van zichzelf oproept, namelijk dat van een gevoelige muziekliefhebber, die soms nachten niet kan slapen van een mooie uitvoering. Maar Drijfjacht is vooral de moeite waard, omdat het met de passie van een levensgenieter is geschreven. De speurtocht voert onze hoofdpersoon namelijk langs een aantal prachtige steden in Beieren, Zwitserland en Frankrijk, waar hij in de mooiste hotels slaapt en in de beste restaurants eet. Onze man hoeft niet op een eurootje meer of minder te kijken. En van dat soort schrijvers hebben we er in het calvinistische Nederland, waar een glas karnemelk en een boterham met kaas vaak al als toppunt van culinair genot wordt gezien, niet zoveel.

Het Nederlandse boekenvak bevindt zich in een reservaat, maar de muren brokkelen af en de hekken vertonen gaten. De vaste boekenprijs ligt vanwege de toenemende globalisering onder druk, kwaliteitsboekhandels ondervinden concurrentie van branchevreemde detailhandelaren. De consument is de winnaar, was dat al toen mensenvriend Het Kruidvat een hele reeks klassieke muziek voor weinig geld aanbood, vindt daar inmiddels ook films van formaat en profiteert nu van fraaie literaire boekwerken voor een aantrekkelijke prijs. Van afbraak is kortom geen sprake, ondanks het loeien van de bestaande boekwinkels, die wel net doen alsof zij een culturele missie vervullen maar ondertussen hun boterhammen met beleg verdienen door het aan de man brengen van Harry Potter en de Da Vinci Code. Echte boeken zijn daar nooit in voorraad en moeten altijd worden besteld, dus wat dat betreft kun je net zo goed op het internet terecht.

Bij de discussies over de vaste boekenprijs, die om begrijpelijke redenen zo spoedig mogelijk moet worden afgeschaft, komt de gevestigde orde vanuit de luie stoel altijd weer met het argument dat alleen de erkende boekhandel kwaliteit kan bieden en dat andere winkeliers hooguit de bovenste segmenten van de markt afromen. Het Kruidvat heeft met zijn klassieke catalogus laten zien dat daarvan geen sprake is, tussen de vele dozen met cd’s zat genoeg obscuurs waar normaal gesproken geen hond naar luistert, terwijl voor wie oplet ook het filmaanbod voldoende cultureel verantwoords biedt. Dat de megadrogist daar toch winst op kan maken kwam door een uitgekiende marketingstrategie plus een hoge omzet.

Ook met de boeken koos de winkelketen niet voor de gemakkelijke weg van geheide beststellers. Naast de onvermijdelijke Harry Potter was er al eerder een doos Couperus in de aanbieding en een selectie Russen – die een conflict opleverde met het statige Van Oorschot, dat al sinds mensenheugenis een eigen Russische bibliotheek uitgeeft, mogelijk gemaakt door ruime financiële bijstand van het rijk.
De nieuwste cassette van Het Kruidvat bevat niet minder dan alle avonturen van de vader van alle fictionele detectives: Sherlock Holmes. Een gouden greep, en niet alleen omdat auteur Conan Doyle inmiddels lang genoeg dood is en er dus geen royalties verschuldigd zijn. Ook bij herlezing blijven de verhalen en romans fier overeind, hoe bizar de plots soms ook zijn. Holmes en zijn sidekick Watson zijn intussen de status van literair personage allang ontstegen. Net als bijvoorbeeld Jezus, Mohammed en Winnie the Pooh zijn het iconen, onsterfelijke grondleggers van een eigen wereldcultuur.

Deze nieuwe Nederlandse Holmes-editie, waarvoor Het Kruidvat de Foreign Media Group inschakelde, oogt bijzonder fraai, echt wat je noemt een sieraad voor iedere boekenkast. Je vraagt je af waar ze het van doen. Minpuntje is de ongelofelijk slordige redactie. Vooral de lukraak door de tekst geplaatste aanhalingstekens maken het volgen van de dialogen tot een echte uitdaging, maar ook voor spelfouten draaien de vertalers en redacteuren hun hand niet om. Dat zou voor wie een stok zoekt om deze hond te slaan een mooie gelegenheid zijn voor het afserveren van dit mensvriendelijke initiatief, ware het niet dat het aantal uitglijders ongeveer op het niveau ligt dat je in een gemiddeld boek van een gevestigde uitgeverij aantreft, zodat de conclusie uiteindelijk niet anders dan positief kan zijn. Driewerf hoera derhalve, en dat Het Kruidvat zijn zegenrijke werk nog maar lang mag voortzetten.