Vertalen is misschien nog wel moeilijker en veeleisender als het een taal betreft die maar weinigen beheersen, zoals het Pools. Wat kennen wij immers van deze taal, die met zijn accenten op ongewone plaatsen en met zijn tongval onmiddellijk beelden oproept van de clichés en gemeenplaatsen van Oost-Europa. Armoede, de Tweede Wereldoorlog, het communisme en Lech Walesa of van de rijke Oost-Europese geschiedenis van daarvoor. Wij zijn nog afhankelijker van de vertaling, we zoeken naarstig naar punten van herkenning in de taal. Een verantwoordelijke taak dus, die in het geval van de Poolse dichteres Anna Swirszczynska op de schouders van Karol Lesman en Jo Govearts ligt.

Onderschatte dichteres

~

Aanvankelijk wilde Swirszczynska schilderes worden, maar door geldgebrek kon ze geen studie bekostigen aan de Kunstacademie, waarna ze Poolse taal en letterkunde ging studeren. Haar debuut kondigde een nieuw fenomeen aan in de Poolse poëzie. Haar versbouw leek bij geen enkele toenmalige stroming aan te sluiten, het riep eerder een verwantschap op met Rimbaud en zijn experimentele non-conformistische werk. Haar ervaringen tijdens de Duitse bezetting betekenden een ommekeer in haar werk en ze verwerkte deze in prozagedichten en in haar belangrijke poëtische reportage Dagboek van de opstand in Warschau.

Het leed van de onderdrukte vrouw

Swirszczynska’s stijl is compact en nauwgezet, haast verstoken van metafoor of tierelantijn. Haar vroege gedichten hebben als onderwerp de politiek of de oorlog, maar de latere Swirszczynska schrijft vooral over het vrouw-zijn. Over erotiek, baren en over de beperkingen en vreugdes van het huwelijksleven. In haar gedichten sijpelt het leed van de onderdrukte vrouw door de regels door, dat haar de naam feminist heeft gegeven. Haar poëzie is brutaal, aards, rauw en realistisch. Ze schrijft over ‘wijven’ en hoeren, maar toch bezit het ook een esthetiek, een schoonheid die de omhulsels van de woorden achter zich laat. De betekenis van het vrouw-zijn en de beperkingen gevat in soms maar enkele zinnen, zoals in Het drong tot haar door.

Op zondagmiddag
toen ze eindelijk klaar was met de afwas,
ging ze
voor de spiegel zitten.

Die zondagmiddag
drong het tot haar door
dat haar leven haar was ontstolen

Allang.

Dit gedicht is prachtig simpel. In dit gedicht kun je zelfs houden van de plaatsing van de pauze door middel van de reflexieve witregels. En die spiegel waar de vrouw voor gaat zitten – een symbool van zelfreflectie maar tegelijk een object van vervreemding- is een prachtig beeld. Konden we maar Pools lezen om te horen hoe de gedichten in Swirszczynska’s taal klinken! Echter, in het Nederlands zijn ze ook mooi, de vertalers lijken erin geslaagd de ziel van de gedichten te vangen. De vertaling wordt nergens gekunsteld mede dankzij de oorspronkelijke naakte taal. De werkelijkheid te vatten, of deze nu mooi is of tragisch, dat kan Swirszczynska als de beste. Lees Beloofd:

Hij sloeg haar op het bal
vol in het gezicht.

Ze viel,
de mensen grepen hem bij zijn armen,
hij was bijna gestruikeld.

Daarna liepen ze samen gearmd naar huis.
Ze glimlachte blij.
Ze was in verwachting, hij had beloofd
met haar te trouwen.

Op de voorkant van de stofomslag staat een foto van de jonge Swirszczynska. Een vrouw met blond glanzend haar en donkere gevoelige ogen. En je vraagt je af: om zo te schrijven, in hoeverre heeft ze geput uit eigen ervaring? De keuze van haar onderwerpen en hun uitwerking zijn op zijn minst opvallend te noemen. Het lijkt me dat ze haar portie tegenslag wel te verwerken heeft gekregen.

Met Geheim Besogne levert kunstenaar-dichter Renaat Ramon een streng gestructureerde bundel af. In tien afdelingen bouwt hij een spiegelstructuur waarin de lezer beheerste gedichten vindt met best wat aandacht voor het vormelijke aspect. Ramons cycli beschrijven de positiebepaling van een dichter in de wereld en tasten heden en verleden af naar referenties en draagvlakken. De titel verwijst naar een typisch Vlaams, hedendaags en intellectualistisch klimaat. Ramon is met andere woorden een belezen kunstenaar en een bewust dichter. Dat is merkbaar in elk vers.

Procedure

~

Een ander terugkerend motief in de bundel zijn de vele verwijzingen, het heen en weer denken tussen het heden en de antieke tijd. Deze manier van werken veroorzaakt specifieke beelden en geeft de bundel een bijzonder cachet. De dichter zet zijn woorden kracht bij door te suggereren dat een ander ze al lang voor hem gedacht heeft en dat ze dus algemeen gelden. De bundel geeft een erg degelijke indruk. Ramon begint de verschillende afdelingen van de bundel met een citaat van een erudiet schrijver en gebruikt tussentitels en titels die een zekere plechtstatigheid uitdragen. Hij wil poëzie afleveren die belangrijk aandoet en waar geen speld tussen is te krijgen.

De tuin der Hesperiden

Ramon ambieert een ander soort poëzie dan de zoekende, jeugdige, hedendaagse. Hij wil vaste en solide gedichten. Daardoor krijgt de bundel een onverzettelijkheid die nu en dan hinderlijk is. Om die opmerking te verklaren citeer ik twee gedichten, die met elkaar contrasteren. Het eerste gedicht:

Het was de tijd van de donkere metten
En de horizon weerhield het licht.
Ik droomde van de Lampongse districten,
Van een gouden oogst in de tuin der Hesperiden,
Van scherpe schreefloze letters
En van een eindeloos alfabet.
Argeloos riep ik mij de heerlijke zonden
Van Ohola en Oholiba voor de geest,

En het kwaad van de dorre takken,
Wachtend op het verschijnen
Van een vluchtige zwarte vrouw,
Op de komst van de groene leeuw.
(…)

Ramon schrijft hier, zoveel mag duidelijk zijn, bijna religieuze poëzie. Hij beschrijft een sacraal universum dat geregeerd wordt door goden, faunen en nymfen. Hij verwijst naar een mythische wereld die over zijn aardse besognes waakt en ze controleert. Ramon is een belezen man en daar situeert zich jammer genoeg ook het probleem van deze bundel. Hij koketteert graag met woorden als ‘empyreum’ en verwijzingen naar oude verhalen, zoals De tuin der Hesperiden. Hij maakt van zijn poëzie graag de doorwerking van de oude mythologie. Niettemin vecht hij ook met dit papieren verleden. Zijn hang naar vorm, structuur en degelijkheid verplettert al wat overblijft aan eigen beelden, mijmeringen. De lezer wordt tegen de grond geslagen met Hermes en de twistappel, de Megarische kom en de essays van André Breton en daardoor worden de ingrepen die echt van Ramon zelf zijn nog nauwelijks opgemerkt. Het tweede gedicht is Een overvloed van bloesem en blauw:

Een vlucht witte raven
Verdonkeremaande de zon
En onder het voorlopig bewind
Van de paarse regen
Verdiepte ik mij in curven
Die op bloemen lijken:
Twee blanke lijnen verbogen
Naar geluk;
Liefde
Was er bij het eerste licht
En later klaterden
De vocalen in een overvloed
Van bloesem en blauw.

De twee geciteerde gedichten lijken wel uit een andere bundel te komen. Ze spreken elkaar bijna tegen in aanpak en zoeken naar een merkelijk ander soort lezer. Persoonlijk voel ik meer voor de tweede manier van schrijven. Hoewel dit gedicht minder vormelijk is, minder vast ook, is het harmonischer dan het vorige. Hoewel er vraagtekens te zetten zijn bij bepaalde formuleringen, zoals ‘verdonkeremaande de zon’, is dit gedicht subtieler, eigentijdser en interessanter.

Ten eerste vergeet Ramon in zijn citaatwoede vaak sterke sferen of beelden neer te zetten. In dit tweede gedicht doet hij dat wel: “Curven die op bloemen lijken”, “vocalen in een overvloed van bloesem en blauw”. Het is een taal die ook nog naar de schrijvers die hij aanhaalt verwijst, maar op een indirectere, en mijns inziens ook sterkere, manier. Ten tweede speelt Ramon hier op dezelfde manier met vorm en metriek, maar in het tweede gedicht gebeurt dat op een manier die bijna vanzelfsprekend lijkt. Waar in veel van zijn gedichten Apollo als een klem op de onderbuik zit die elke interpretatie remt en blokkeert, komt in dit tweede gedicht een meerzinnigheid vrij die de lezer doet dromen.

Het zou denk ik boeiend zijn als Ramon voor zijn volgende bundel uit het harnas van de antieke tijd breekt en op zoek gaat naar de gemakkelijke vanzelfsprekendheid die hij in sommige gedichten, zoals het tweede, weet te steken. Want de Homerus waarvan ik genoot in mijn kindertijd is in zijn poëzie nergens te vinden. De antieke tijd die hij citeert is eerder een statisch en weinig begeesterend gegeven dat als voornaamste doel heeft hem een verstandig man te doen blijken. Misschien zou hij minder energie moeten steken in het rechtvaardigen van elk vers door er een paar oudheidkundige personages in te verwerken en meer in het laten openbloeien van de feërieke beelden of de mooie taal die hij soms gebruikt. Ramon worstelt met zijn eigen degelijkheid, vergeet de verhalen en de levendigheid van zijn geliefde antieke wereld en bedelft zich onder de bergen notities uit de Latijnse les. Wellicht is Ramon een van de zeldzame voorbeelden van een dichter die zo vergroeid is met al wat hij gelezen heeft, dat hij binnenkort wellicht enkel nog bestaat op papier.