In de onderste regionen van het robuuste Timmerhuis van architect Rem Koolhaas, de nieuwbouw achter de Coolsingel, is het Museum Rotterdam neergestreken. Na jaren rondzwerven op diverse locaties in de stad is de permanente huisvesting een ware verademing: een vaste, centraal gelegen plek in een geweldig ‘Rotterdams’ gebouw, waardoor het belang van dit museum extra benadrukt wordt.

Kamen Vladimirov

Rotterdammers en hun stad – @Museum Rotterdam

Er zijn drie min of meer permanente tentoonstellingen te zien in het museum. De uitnodigende opstelling Rotterdammers en hun stad is een ontmoeting met een gevarieerd aantal stadsbewoners. Rondom grote standbeelden van deze ‘iconische’ personen geeft een dynamisch overzicht blijk van hun bijzondere verbinding met de stad. Bij de van oorsprong Bulgaarse bouwvakker Kamen Vladimirov wordt een compleet beeld geschetst van zijn leven: door werk en familie verankerd in Rotterdam, Feyenoord-aanhanger en trouwe kerkganger. Een mooi filmpje – geprojecteerd in de opgestelde bestelbus van Kamen – laat goed zien hoe deze ‘nieuwe Rotterdammer’ onderdeel is geworden van de havenstad, maar ook trouw blijft aan zijn wortels.

Geschiedenis van de stad – @Museum Rotterdam

De tentoonstelling Geschiedenis van de stad vormt het hart van de grote ruimte. In een reeks opengewerkte zeecontainers zijn de verschillende tijdvakken verbeeld die kenmerkend zijn voor de ontwikkeling van Rotterdam. Als in een grote kijkdoos wordt de loop van de geschiedenis zichtbaar gemaakt. Geen overdaad aan artefacten, maar een beknopte selectie boeiende voorwerpen die, zelfstandig of in onderlinge samenhang, de kijker meenemen in een avontuurlijke reis door de tijd. Van de eerste bewoning van het Maasmondgebied tienduizend jaar geleden en de middeleeuwse ontplooiing, via de welvarende koopmansstad en industriële havenontwikkeling, naar het verwoestende bombardement en de daaropvolgende wederopbouw. Voor de snelle bezoeker is een quickscan mogelijk, voor wie meer wil weten zijn de goedwerkende digitale toevoegingen een prima middel tot verdieping.

Maagdelijke speeltuin

De nieuwe stad – @Museum Rotterdam

In het bovenliggende gedeelte van de museumruimte is de tentoonstelling De nieuwe stad te zien. Hier staat de wederopbouw van Rotterdam – na het bombardement van 1940 – centraal in een opstelling die door een enorme maquette wordt gedomineerd. Ambitie neemt al snel de overhand in een stad die grotendeels verwoest is: Rotterdam anno 1945 is een haast maagdelijke speeltuin voor stadsplanners en architecten. In De nieuwe stad is de kracht van die vooruitgang voelbaar in de vele foto’s die vooral terugkijken, naast de planmatige tekeningen die een nieuwe toekomst moeten duiden. De maquette uit de jaren vijftig laat op niet mis te verstane wijze zien wat men met de stad van plan was. Een groot deel daarvan is inmiddels verwezenlijkt, maar veel plannen hebben – godzijdank – de tekentafel niet verlaten.

Als afsluiting van dit driedelige pandemonium vol historie, visie en verwachting is op een originele wijze een plek van bezinning gemaakt. Hier kunnen bezoekers, Rotterdammer of niet, een reactie geven en een boodschap achterlaten: wat vinden we nou eigenlijk van deze stad? De toestroom van toeristen neemt handoverhand toe, de stad staat wereldwijd in de toptien van meest populaire steden en zelfs Amsterdammers overwegen massaal om (goedkoper) in Rotterdam te komen wonen. Is dit een ontwikkeling die Rotterdam kan behappen?

Eén ding is zeker: de stad blijft een continue bewegend organisme dat nooit voor één gat te vangen is. Er is geen sprake van een gecentraliseerde opbouw – er is domweg geen centrum te vinden in Rotterdam – dus bewegen de vele onderdelen zich naast en langs elkaar. In een zo groot mogelijke harmonie wordt getracht de stad op vele vlakken tegelijk op te stuwen in de vaart der volkeren. En dat lukt aardig, zowel in verleden als in heden, en is allemaal te zien in dit niet te versmaden Museum Rotterdam.

Me and Auggie, 2015 copyright Roe Ethridge Courtesy of the artist and Gladstone Gallery New York and Brussels

De Amerikaanse fotograaf woont en werkt in New York, maar komt oorspronkelijk uit Miami, Florida. In zijn serie Shelter Island komt het buitenleven tijdens een typisch Amerikaanse zomervakantie aan bod. Met zijn gezin huurde hij een zomerhuis in Long Island, New York. Daar trof hij veel achtergelaten objecten aan die het uitgangspunt werden van zijn nieuwe, melancholisch getinte werk. Ethridge staat bekend om het hergebruiken van zijn eigen werk. Zo gebruikt hij soms een foto uit een commerciële opdracht om een autonoom werk compleet te maken. In deze tentoonstelling gebruikt hij de gladde stijl van zijn commerciële oevre, maar ligt het thema van de serie in persoonlijker sferen. De gevoelswaarde van het werk zit in de nostalgie die het uitstraalt. Zelf beleefde Ethridge als kind zomers zoals hij die nu met zijn kinderen deelt.

Broze objecten

Een aantal van de gefotografeerde objecten doet broos aan, zoals de meer dan verwelkte bloemen en een oud houten kistje met lege colaflesjes. Hun glorie is duidelijk vergaan, maar hun waarde is er in de ogen van Ethridge zeker niet minder op geworden, integendeel. De objecten lagen, tezamen met de herinneringen aan zijn eigen jeugd lijkt het, verborgen op het eiland. Beschermd van de buitenwereld en jaren later (terug-) gevonden door de fotograaf. De portretten van zijn kinderen en de foto van de kinderhand met een dode krab vormen binnen de serie het toppunt van sentiment. Ook hier -juist hier- is steeds de klinische, glossy stijl toegepast, waardoor hij zijn persoonlijk leven tot kunst verheft en de serie overkomt als een verstilde cult-film.

Pamela Anderson

Conch shell, 2015 – copyright Roe Ethridge / Courtesy of the artist and Gladstone Gallery New York and Brussels

Een opmerkelijke foto binnen de serie is die van Pamela Anderson, die op semi-sensuele wijze een tros rode druiven haar mond in laat glijden. De foto hangt in dezelfde ruimte als de Instagram-collage van de vakantiefoto’s van een van zijn kinderen en een ingelijste selfie, waardoor de gelikte foto van Anderson een extra nostalgische lading geeft aan het geheel. Bij het verlaten van de tentoonstelling hangt de foto met de druiven bovendien nog een keer, in een kleiner formaat, op een deur, alsof wij nu voorgoed afscheid zouden nemen van de jaren negentig. Het is een fijne humoristische noot; naast de portretten en de verstilde landschappen is de foto van Anderson een knipoog naar de bezoeker – wellicht met de boodschap dat wij het leven en de/zijn kunst niet altijd even serieus moeten nemen.

Bij binnenkomst is de tentoonstelling nogal overdonderend. Elk plekje is benut. Krantenknipsels, foto’s met onderschriften, plattegronden, maquettes, ontwerpen, vitrines met hoeden, modepoppen, beeld- en geluidsmateriaal, wisselen elkaar af.

Benno Premsela, 1984, foto Joods Historisch Museum

Joods

Benno Premsela groeide op in Amsterdam in een ruimdenkend joods gezin. Zijn vader was één van de eerste seksuologen in Nederland en alles was bespreekbaar. Joods-zijn was een gewoon gegeven. Religie speelde geen enkele rol in het gezin en ze waren geen lid van een Joodse gemeente. Het gezin was bemiddeld en muziek, kunst en cultuur maakten onderdeel uit van het dagelijks leven. Op zeventienjarige leeftijd ging Premsela naar de ‘Nieuwe Kunstschool’, waar hij binnenhuisarchitectuur ging studeren. In 1941 moest hij zijn opleiding onderbreken om onder te duiken. Hij en zijn broer Robert waren de enigen die de oorlog overleefden. Zijn ouders en zus werden omgebracht in Auschwitz.

Bij Max Heymans lag dat anders. Hij was enig kind en zijn ouders hadden een orthodox joods huwelijk.  Op dertienjarige leeftijd vierde Heymans zijn bar mitswa. Homoseksualiteit was in dit gezin onbespreekbaar. Zijn ouders hadden een groothandel in stoffen van wol en zijde. Van jongst af aan was Heymans gek op mooie kleding en verkleedpartijen. Deze vrouwelijke kant werd door zijn moeder geaccepteerd, maar zijn vader verzette zich tegen de interesse in mode van zijn zoon. In 1933 overleed zijn vader en verhuisde hij met zijn moeder van Arnhem naar Amsterdam. Ook Heymans moest tijdens de oorlog onderduiken. Zijn moeder werd weggevoerd naar Bergen-Belsen, waar zij vlak voor de bevrijding overleed.

Benno Premsela, Lotek-lamp, 1981, foto Joods Historisch Museum

Werk

Geen van beiden waren ‘joodse ontwerpers’, in de zin dat die identiteit een rol speelde in hun werk. Ze voelden zich vrij en wilden na de oorlog zin geven aan hun leven. Ze pasten goed in de traditie van optimisme en de drang tot wederopbouw van het naoorlogse Nederland. Na de oorlog hadden beide de mentaliteit van ‘niets meer te verliezen’. Ze werkten hard. Heymans ontwikkelde zich van hoedenmaker tot couturier met een eigen atelier. Premsela begon als ontwerper van leren tassen, werkte jarenlang als chef etaleur bij het warenhuis de Bijenkorf, waarbij hij regelmatig met Heymans samenwerkte. Hij werkte als vormgever voor bedrijven en particulieren en werd vooral bekend door zijn katoenen lusjestapijt en de Lotek-lamp.

Max Heymans in travestie, 1962, foto Joods Historisch Museum

Homoseksualiteit

Als homo-emancipator stonden beide ontwerpers begin jaren zestig vrijwel tegelijk in de voorhoede. Heymans sprak in zijn taboedoorbrekende autobiografie KNAL (1966) openhartig over zijn travestie en homoseksualiteit.  Premsela was een van de eerste Nederlanders die in 1964 op televisie voor zijn homoseksualiteit uitkwam. Van 1962 tot 1971 was hij voorzitter van het COC.

Het lijkt de bedoeling van de tentoonstelling dat je een route volgt, aangegeven met cijfers op de grond. Het lezen van de kleine onderschriften bij de foto’s kost nogal wat moeite en het bekijken van de beelden en beluisteren van de tapes kost ook nogal wat tijd. Als iedere bezoekers gebruik wil van de uitgestippelde route en alle informatie tot zich wil nemen dan zal er snel een ‘file’ ontstaan. Er is hier ontzettend veel materiaal verzameld en tentoon gesteld. Op zich heel bewonderenswaardig en interessant. Maar jammer genoeg is er niet genoeg nagedacht over het aantal bezoekers.