De Amerikaanse auteur en journaliste Lionel Shriver werd wereldberoemd met haar aangrijpende roman We moeten het even over Kevin hebben (2003), die een succesvolle verfilming opleverde en verhaalt over een jongen die op school een bloedbad aanricht. Shrivers nieuwste roman De Mandibles is zeker niet minder indrukwekkend dan haar debuut. Een familiekroniek tegen de achtergrond van een ineenstortende westerse samenleving.

Een welgestelde familie

Het boek verhaalt over de in New York gevestigde familie Mandible, die dankzij de stokoude pater familias Douglas over een groot fortuin beschikt. Wanneer de volledige Amerikaanse economie instort verdwijnt dit fortuin – en daarmee de zekerheid voor een toekomst in welvaren – als sneeuw voor de zon. De dollar is van de één op de andere dag niets meer waard. De Amerikanse president reset de volledige economie. Alle openstaande schulden worden per direct kwijtgescholden en al het goud in publiek bezit wordt geconfisqueerd door de staat. De familie Mandible moet zien te overleven. Om dat te bereiken blijken Douglas, zijn kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen op elkaar aangewezen. In De Mandibles wordt deze familiegeschiedenis verteld vanuit het gezichtspunt van elk familielid, om beurten. Zo is het daadwerkelijk een familiekroniek, die alle kanten van deze heftige geschiedenis belicht.

Een mogelijke toekomst

De Franse econoom Thomas Piketty waarschuwt in zijn Kapitaal in de 21e eeuw (2013) voor een interne tegenstrijdigheid in het moderne kapitalisme, die ervoor zorgt dat het systeem vroeg of laat uit balans raakt en in crisis zal verkeren. Dat dit gebeurt – wanneer het systeem zich niet op tijd aanpast – staat volgens Piketty vast. De vragen wanneer dit zal gebeuren en hoe deze depressie eruit zal zien zijn nog onbeantwoord.

De Mandibles kan gelezen worden als een invulling van één van de mogelijke toekomsten van het moderne kapitalisme en dus als één van de mogelijke antwoorden op beide vragen. Deze crisis begint in 2029, over dertien jaar. En hoe ze eruit ziet? Het New York dat Shriver schetst is niet mals. Op een paar bijzonder vermogende mensen na heeft niemand meer geld om eten te kopen en zijn de supermarkten trouwens ook nagenoeg leeg. Door de grote inflatie zijn de eerste levensbehoeften peperduur geworden. De gelukkige die een eigen huis bezit, zoals Florance, de kleindochter van Douglas, zal dit moeten delen met behoeftige naasten. Elk recht op eigendom wordt betwijfelbaar wanneer armoede allesoverheersend wordt.

Kapitalismekritiek

Zo is De Mandibles een roman over het falende kapitalisme en over de impact die dat heeft op het leven van het individu. Maar tegelijkertijd is het óók een filosofische zoektocht naar begrippen die voor de moderne mens zo gewoon lijken, zoals waarde, eigendom en vrijheid. Shriver laat de lezer zien dat deze begrippen verbonden lijken te zijn met het hedendaagse kapitalistische discours en bovendien hoe deze begrippen een andere betekenis krijgen in het nieuwe paradigma dat door de crisis tot stand is gekomen.

Duurzaamheid van het succes

Volgens de evolutietheorie zullen die soorten overleven die zich het best weten aan te passen aan de veranderende omstandigheden. Ook succesvolle rijken en samenlevingen die niet flexibel zijn en op tijd bijsturen raken in verval, zoals eens het Romeinse Rijk. Het kapitalistische Westen is al eeuwen ongelofelijk succesvol. In zijn vooruitstrevende drang naar groei is het vandaag de dag tot een geglobaliseerd systeem verworden dat de wereld vormgeeft. Maar hoe handelt dit systeem wanneer de omstandigheden onomkeerbaar veranderen?

Willing – de achterkleinzoon van Douglas met een groot talent voor economie en een scherp analytisch vermogen – is in deze kroniek de belichaming van die vraag naar het aanpassingsvermogen van het moderne kapitalisme. Willing is de eerste in de familie die ziet dat het tijd is anders te gaan denken en handelen wanneer de veranderde omstandigheden om een andere aanpak vragen. Zo oppert hij op een zeker moment dat het verstandig zou zijn om een pistool te kopen, omdat de straten van New York inmiddels levensgevaarlijk zijn geworden.

Realistisch relaas

Shriver laat in haar buitengewoon spannende roman zien hoe het hedendaagse Westen kan worstelen met aan de ene kant zijn drang naar vooruitgang, en aan de andere kant zijn onvermogen het roer werkelijk om te gooien.

Het hele idee dat alles verloren is, dat het verval onomkeerbaar is, is de psyche van dit land volkomen wezensvreemd.

Dit alles grijpt de lezer aan, omdat de gevolgen van deze systeemcrisis getoond worden aan de hand van het leven van één familie, waardoor men zich eenvoudig in de situatie kan verplaatsen. Bovendien is deze familiegeschiedenis gemakkelijk invoelbaar, omdat de manier van leven die in gevaar is de onze is. Het is namelijk de hedendaagse Westerse samenleving zoals wij die vandaag de dag kennen die in dit verhaal ten onder is gegaan.

De Mandibles kan worden gelezen als een dystopisch verhaal of als een sciencefictionroman, maar óók als waarschuwing voor de moderne mens. Het door Shriver geschetste toekomstbeeld is niet onvoorstelbaar en zorgt juist daardoor voor een extra onbehaaglijk gevoel.

De tienjarige Noah heeft moeite met opletten in de klas en heeft geen vriendjes. Hij merkt dat zijn brein anders werkt dan dat van anderen, maar waarom en hoe dat kan, begrijpt hij niet. Voor hem is de letter P appelgroen, hoort de kleur blauw bij de warme klanken van blaasinstrumenten en smaakt de naam van zijn mentor naar potloodpunt. Als hij dat aan anderen vertelt, wordt hij voor gek versleten; daarom houdt hij het maar voor zichzelf.

Alleen klasgenoot Teun is geïnteresseerd in de ongewone associaties die Noah maakt. Op zijn grote zolderkamer onderwerpt Teun Noah elke dag na school aan een serie tests. ‘Er moet een systeem inzitten’, zegt Teun, als hij moedeloos wordt van de willekeurigheid. Hun gezamenlijke zoektocht naar de grenzen van de perceptie vormt de hoofdmoot van het boek.

Synesthesie

Kleuren proeven en geluiden zien zijn kenmerken van synesthesie. Het verschijnsel is vaak in verband gebracht met grote creativiteit. Vincent van Gogh, Franz Liszt, Vladimir Nabokov en Miles Davis zouden allen synestheet zijn geweest. Kanye West is een hedendaags voorbeeld; niet voor niets zei hij eens over zijn liedjes: ‘I paint sonic landscapes’. In Lekhoofd legt Kraak echter vooral nadruk op de nadelige gevolgen van synesthesie.

In het hoofd van Noah lekt alles. Alle indrukken die hij opdoet komen ongefilterd binnen, waardoor zijn hersenen op hol slaan. Daarnaast is Noah natuurlijk ook een gewone puber met bijbehorende problemen. Die puberproblemen worden helaas weinig diepgaand uitgewerkt. Het element van synesthesie maakt deze roman speciaal, maar is niet genoeg om het verhaal te dragen.

Een grijze stijl

Qua stijl heeft Kraak op safe gespeeld. Zijn zinnen zijn helder, maar soms op het grijze en conventionele af. Een uitgesproken stijl moet nog ontwikkeld worden. Daarnaast zijn de dialogen soms ronduit matig. Kraak laat de tienjarige hoofdpersoon uitspraken doen die niet bij zijn leeftijd passen en heeft duidelijk moeite gehad om de gesprekken tussen Noah en zijn ouders vorm te geven.

Het eigenaardige verschijnsel van synesthesie geeft de roman kleur, maar heeft niet geleid tot een bijzonder verhaal. Het debuut van Kraak zal vooral in de smaak vallen bij tieners die getriggerd worden door de verkenning van de zintuigen.