Opnieuw put Dalrymple uit zijn persoonlijke ervaringen als arts in achterstandswijken en een gevangenis. Eerste slachtoffer van zijn ontleedmes is de arme verslaafde zelf, die gewoon niet moet zeuren. Patiënten die na een operatie een opiaat krijgen tegen de pijn, ontwikkelen zich nooit tot een volbloed junk. Als je echt een junkie wilt worden, betekent dat maandenlang hard werken aan je habit – het is dan ook een fabeltje dat heroïne mensen van de ene op de andere dag verslaafd maakt. Als getuige à charge voert hij nota bene de door hem verachte Amerikaanse schrijver William Burroughs op, die in zijn debuutroman Junkie uitlegt hoe moeilijk het is om verslaafd te worden. Ben je eenmaal verslaafd, aldus Dalrymple, dan is afkicken een fluitje van een cent, veel makkelijker dan van alcohol en – voegen wij er dan meteen maar even aan toe – van benzodiazepinen. Een paar dagen wat ongemak, constateerde hij in een lange reeks gevangenisgevallen, en het leven kan weer vrolijk van voren af aan beginnen.

Dalrymple draait op de van hem bekende manier met satanisch genoegen allerlei vastgeroeste zaken om. Het is niet de dope die de verslaafde in zijn greep houdt, de verslaafde gaat er actief naar op zoek. Criminaliteit is geen gevolg van verslaving, de verslaafde is een crimineel die daarbij drugs gebruikt. Verslaving is ook geen ziekte, die met medische middelen kan worden opgelost, wat hem op het spoor zet van zijn tweede grote doel: de verslavingszorg. Omstandig betoogt hij dat iedereen die binnen de branche actief is, belang heeft bij het voortduren van de beschaving.

Ook de methadonverstrekking moet het ontgelden. Hij vraagt zich voor de bühne af, wat de dealer doet met de heroïne die hij aan de methadongebruiker niet meer kwijt kan. Het antwoord is simpel: dat is voor nieuwe gebruikers. Methadonverstrekking zorgt voor een toename van het aantal gevallen, en houdt verslaving en verslavingszorg in stand. Niet eens een gekke redenering, waar Dalrymple dan ook nog wat serieuze argumenten aan toevoegt, bijvoorbeeld waar het gaat om het gevaar van methadon zelf, dat immers een serieuze harddrug is (uitgevonden door de nazi’s en door hen vernoemd naar hun geliefde leider: Dolophine).

De Romantiek

De oorzaken voor al die ellende zoekt Dalrymple als vanouds weer in de Romantiek, en dan met name bij De Quincey en Coleridge, waarbij hij en passant ook nog even de mythe ontzenuwt dat verdovende en bewustzijnsverruimende middelen de creativiteit zouden bevorderen. Integendeel: heeft Coleridge zijn Kublai Khan misschien onder invloed bedacht, en dan ook nog van alcohol, bij het scheppen van andere meesterwerkjes was hij zo nuchter als een kalf. Dalrymple stelt zelfs en niet geheel ten onrechte, dat als Coleridge – en Baudelaire en al die andere gebruikende pretletters – gewoon normale burgermensen waren geweest, ze veel meer zouden hebben geschreven. Daar valt iets voor te zeggen: het gebruik van opiaten mag dan een behoorlijke euforie opwekken, echt veel doe je niet meer.

Hij haalt ook het voorbeeld aan van de Brit die in de jaren veertig van de vorige eeuw bij zijn door opium gekleurde filosofische vorsingen tot de verbazingwekkende vaststelling kwam dat de banaan groot is, maar de bananeschil groter. Retoriek natuurlijk, maar het punt is binnen. Het meest verwijt hij alle apologeten van vrij drugsgebruik, dat ze in hun boeken en andere geschriften een beeld van verslaving en verslaafde hebben geschetst, dat ons nog steeds hindert. De junk als slachtoffer, het afkicken als hel waar we geen mens mee zouden willen confronteren, vandaar het pamperen door een miljoenenindustrie van hulpverleners. Een junkie is volgens Dalrymple geen patiënt, maar iemand die een welbewuste keuze maakt, met de gevolgen waarvan we hem zouden moeten confronteren.

Op twee punten laat Dalrymple de lezer in de steek. Allereerst beperkt hij zich wel heel erg tot een klein deel van de literatuur, terwijl de voorbeelden van verkeerde voorbeeldwerking in de huidige maatschappij voor het oprapen liggen. Je kunt niet verwachten dat de keurige Brit ooit heeft gehoord van Herman Brood, maar in de populaire wereldcultuur wemelt het van de knuffeljunks, van het watje Cobain tot die gozer met die bolle kop uit Babyshambles, stuk voor stuk wandelende bewijzen dat gebruik niet echt per se leidt tot het voortbrengen van iets interessants. Een tweede bezwaar richt zich gedeeltelijk tegen de vertaler. Waar Dalrymple in zijn oorspronkelijke titel nadrukkelijk spreekt van opiaten, schept de Nederlandse editie verwarring met het paraplubegrip drugs, zodat de lezer tevergeefs wacht op Dalrymples visie op bijvoorbeeld XTC. Desondanks is deze beschouwing verplichte kost voor iedereen die zich met het debat over bijvoorbeeld legalisatie van harddrugs wil bemoeien en in ruimere zin elke ontwikkelde lezer met een zekere maatschappelijke betrokkenheid.

~

Neem nou de befaamde Traumdeutung uit 1900, een baanbrekend werk dat met gemak de top tien haalt van invloedrijkste boeken uit de afgelopen honderdzes jaar. Ooit bedoeld als verklaring van het verschijnsel droom en als handleiding voor de therapeut, die het aangereikte droommateriaal kon gebruiken in de behandeling van zijn dure patiënten, wat naar we nu weten allemaal onzin is. Die zogenaamd wetenschappelijke uitgangspunten dienden volgens Chamberlain als een vermomming, waar we – o ironie – met de door Freud zelf bedachte methodieken doorheen kunnen prikken. We stuitten dan op de autobiografie van een paranoïde genie, afgezet tegen het decor van zijn tijd.

Helemaal nieuw is deze gedachte overigens niet, over Freud als schrijver en als gekweld mens is al veel geschreven, maar Chamberlain brengt het met veel gusto en trekt de lijnen door naar het verleden – Plato, Nietzsche – en naar onze tijd. Met name Derrida komt dan in beeld, wat op zich weer jammer is, maar verder toch weinig schade aanricht.

Voor Chamberlain is de taal waarin Freud zijn werken goot een soort grote kruiswoordpuzzel of liever nog een cryptogram, een zienswijze die een lezer bekend met de beginselen van de psychoanalyse bekend zal voorkomen. Ze is vervolgens niet te beroerd om af en toe flink door te slaan in haar interpretaties en vooral in haar eigen beeldspraak, zodat je je vanzelf gaat afvragen wat je daar nou weer achter moet zoeken. Zo schrijft ze in het hoofdstuk over het fenomeen overdracht:

In zijn theoretische geschriften benadrukte hij een grote zelfkennis bij de analyticus, en kennelijk dacht hij het genoegen te kunnen behouden zonder de beheersing te verliezen. Maar zijn gevaarlijke liefdeshangmat is opgehangen tussen deze twee bomen van genoegen en beheersing, die allebei buigen in de wind van de emotie.

Een korte passage waaraan je op Freudiaanse gronden alweer een heel essay zou kunnen wijden, met al die buigende bomen, maar het is niet de enige plek waar Chamberlain dan wel haar vertaler het eerder over zichzelf lijkt te hebben:

Kruis(sic)steeks(sic)gewijs zoeken Freuds vertellingen zich een weg tussen de diepgewortelde structuur van iemands psyche en de inhoud van zijn huidige gedrag. Die kruissteek is karakteristiek voor de vertellingen omdat onze geest de natuurlijke neiging heeft tot het creëren, overnemen of zich anderszins hechten aan symbolen uit heden en verleden. Alleen gaat deze handwerk(sic)metafoor niet ver genoeg, want alle tijdelijk aan elkaar gestikte vlakken veranderen ook nog.

Kolder

Het blijft merkwaardig, dat Freud niet gewoon zoals veel van zijn tijdgenoten zijn onlust omzette in creatieve literaire arbeid, maar voor een ingewikkelde afleidingsmanoeuvre ging. Volgens Chamberlain was dat, we vatten even samen, omdat hij niet aan zijn diepere driften wilde toegeven. Psychoanalyse is als we die gedachte doortrekken niet meer dan een schitterende neurotisch symptoom, net als literatuur trouwens. De verklaring die de therapeut de patiënt biedt, is in datzelfde kader slechts een verhaal dat de neurotische klachten een inbedding moet geven. Of dat verhaal waar is doet dan niet terzake, het gaat alleen om de functie. Zo redt Chamberlain Freud uit de klauwen van critici die hem verwijten dat zijn analyses complete kolder zijn. Natuurlijk zijn ze dat, maar dan kun je Joyce ook gaan verwijten dat hij krankzinnige verhalen bedacht. Door een handige perspectiefverschuiving behouden ze hun waarde.

Opmerkelijk is verder, dat Chamberlain Nabokov erbij haalt als schrijver die diepgaand door Freud is beïnvloed. Het kost haar uiteraard geen enkele moeite om de notoire Freud-hater, die geen gelegenheid voorbij liet gaan om wat trappen uit te delen aan zijn favoriete vijand, met wat psychoanalytisch goochelen tot een latente Freudiaan uit te roepen.

De manier waarop Freud zijn leven in een soort vermomde literatuur goot, maakt hem volgens Chamberlain ook tot de vader van de cursus creatief schrijven, waar de deelnemers vooral uit zijn op een persoonlijke katharsis. Een stelling die misschien wat ver gaat, maar het zijn juist de gewaagde sprongen (die helaas ook leiden tot bladzijdenlange noten), gekoppeld aan een degelijke kennis van zaken, die dit zulke spannende lectuur maken en meteen ook weer doen grijpen naar de hoogtepunten uit het werk van de meester zelf.