Uitgeverij Meulenhoff was slechts een van de dertien uitgeverijen die de rechten alsnog kocht. Zij willen waarschijnlijk een graantje meepikken van de aankomende boekverfilming met niemand minder dan Anthony Hopkins en Merel Streep in de hoofdrollen.

Parini, die ook de roman Benjamin’s Crossing (1996) over de Duitse schrijver Benjamin Walter en schrijversbiografieën over onder andere William Faulkner schreef, verdiepte zich deze keer in het laatste levensjaar van de negentiende-eeuwse auteur Lev Tolstoj. In het nawoord vertelt Parini dat niet alleen het werk van Tolstoj hem inspireerde, maar ook gepubliceerde dagboeken, brieven en literaire teksten van mensen uit Tolstojs directe omgeving. De Amerikaanse schrijver smeedde de historische figuren om tot fictieve karakters, maar gebruikte veel van hun eigen woorden. Tolstoj, zijn vrouw, dochters, secretaris, uitgever en dokter, ze komen afwisselend aan het woord in de roman. Hierdoor ontstaat een caleidoscoop aan perspectieven die het laatste levensjaar van de Russische auteur beschrijft.

Wanhoop

Op 82-jarige leeftijd wordt Tolstoj omringd door bewonderaars die elk woord van de schrijver heilig verklaren. Het is een verering met een desperaat randje; iedereen in het huishouden is zich bewust van het naderende einde van de oude man. Hoewel de belangen niet direct conflicteren, ieder heeft het beste met Tolstoj voor, heeft elk personage zo zijn eigen ideeën over wat dat beste precies inhoudt. Uiteindelijk blijkt niemand in staat te zijn Tolstoj te redden van zijn eigen plaaggeesten; de schrijvers afkeer tegen de rijkdom op zijn landgoed Yasnaja Poljana en het gedwongen samenzijn met zijn vrouw Sofja Andrejevna. Haar angst dat Tolstoj na zijn dood de literaire rechten vrij geeft, waardoor zij en haar familie de inkomsten voortkomende uit auteursrechten zullen mislopen, drijft haar tot paranoïde gedrag waarmee ze ieders leven in het huishouden zuur maakt, dat van Tolstoj voorop.

Kamer van Tolstoj op Yasnaja Poljana

De uiteindelijke dood van de auteur vormt de climax van een wanhopige poging van de schrijver om aan zijn oude leven te ontsnappen. Na een treintocht komt zijn reis ten einde op een klein station. Om de inmiddels doodzieke schrijver is het als een bijenkorf vol zoemende bedrijvigheid; het zijn de leden van het huishouden, journalisten en geestelijken die ieder om een eigen reden de laatste levensstrijd van Tolstoj willen meemaken.

Sofja
Ook Sofja is haar man achterna gereisd om bij hem te zijn. Al hebben de meeste personages een afkeer van Sofja, de roman is geen zwart-wit vertelling geworden waarin zij de hoofdschuldige is voor het ongeluk van haar man. In de roman komt een vrouw naar voren wier huwelijk allesbepalend voor haar leven was. Je krijgt sympathie voor Sofja die alles doet om haar bestaansrecht als negentiende-eeuwse vrouw, haar man zelf en zijn werk als een afgeleide daarvan, uit de handen van derden te houden.

Parini geeft de fictieve karakters de ruimte waardoor ze stuk voor stuk overtuigen. Hierdoor ontstaat een goed beeld van het chaotische huishouden van de Russische schrijver, zonder dat de ingewikkelde sociale structuur verwarring schept. De grootste verdienste van Parini is echter de emotionele spanningsboog die naar het laatste station leidt. Deze zorgt ervoor dat niet alleen de personages met een snik afscheid nemen, ook als lezer moet je je ongewild losmaken van de grote Russische schrijver.

Diezelfde dubbelzinnigheid uit zich ook voortdurend in Barnas’ poëzie. Gelukkig is er de titel, die grofweg aanwijst dat Barnas een bundeling gemaakt heeft van stedelijke landschappen en van de vele persoonlijke levens onderhuids. Veel aanknopingspunten biedt de dichteres immers niet. Er is de anonieme, ietwat gelaten sfeer van het individu in de ‘rush’ van het stadsleven en er is het gevoelige taalgebruik dat vaak contrasteert met de harde, kosmopolitische sfeer; twee registers die vaak bijna botsen. Er is syntactische consequentie die plots, totaal onverwachts, doorbroken wordt; er worden woorden gevonden die vertrouwd klinken, hoewel ze de lezer vaak ontgaan. Barnas scheert langs toppen waar betekenis verdampt, bouwt een stad met wankele wanden en laat haar lezer achter in eenzaam onbegrip.

Gesakkerd
Op het internet wordt duchtig ingehakt op Maria Barnas en met name op haar nieuwste bundel. Barnas wordt gehekeld omdat ze te slim zou schrijven, aan haar recentste bundel zou geen doorkomen zijn en zo meer. Er wordt gesakkerd op Barnas’ gewikte en gewogen antwoorden in interviews, haar voorzichtige taalgebruik. Tegelijkertijd wordt haar op een andere plaats aangeraden een vormgever en een redacteur in dienst te nemen. Maar goed, geen betere reclame dan een slechte recensie en geen betere reden om een bundel toch te gaan lezen dan redacteurs die zo doordrongen zijn van afschuw om een pas verschenen bundel dat ze geen genoegen nemen met hun eigen, nochtans veelbezocht weblogje, maar dat ze zichzelf ook uitnodigen bij collega’s om daar hun gal te gaan spuien over een jonge dichteres. Nee, laat ons Barnas lezen om in te zien dat ze een begenadigd talent is dat wellicht niet haar beste, maar zeker ook niet haar minste bundel heeft afgeleverd. Laat ons kijken waar haar gedichten moeilijk zijn, soms wat gemaakt, en waar ze stralen van vakkundigheid.

Tussen voor- en achterkamer

Het is misschien wel licht bij jou maar ik heb het raam
dat uitkijkt op de rivier en de brug die elke dag
een nieuwe stad in slingert. Deuren die openzwaaien
naar het balkon en een bank waar dromen van komen.

En ik heb de tafel en het licht van het zuiden in het blad
van twee palmen. De kus die ik ’s ochtends omring
is een herinnering het rijke ontbijt een kruimel
tussen de tenen elk woord een vervorming bij jou.

We keren ons van elkaar af maar de hoeken weigeren
verankeren ons op de plaats. We zijn zo groot
als de ruimte die we beslaan. Als de reuzenschildpad
in het aquarium breed als het eigen lichaam of de auto

in de te nauwe gang onwrikbaar. We geven er woorden
aan sluiten de schuifdeuren houden ons goed uit elkaar.

Stukje taal
Er valt wat te zeggen over Barnas’ titels, die met een zweem van banaliteit vaak afbreuk doen aan het gedicht. Er is een heleboel te vertellen over de soms gekunstelde regeleindes en de onhandige ‘onwrikbaar-ellips’ in de voorlaatste regel. We kunnen zeuren, maar dan nog staat er een ritmisch en beeldrijk gedicht met een kleurrijke, eigen taal. We kunnen sakkeren, maar dan nog voelen we onder de regels door een persoonlijkheid die respect afdwingt, een op en neer gaan van gedachten, een sfeer van een stad die nooit de onze kan zijn, een leven dat zich onttrekt aan ons eigen stukje taal. We kunnen blazen om Barnas’ ontoegankelijkheid, maar als we eerlijk zijn staat er een gedicht.
En het blaast ons omver.

In Hoe de soldaat de grammofoon repareert noemt Saša Stanišic zichzelf Aleksandar en verhaalt hij op haast dromerige wijze over zijn kindertijd in de Bosnische provinciestad Višegrad. Hij leeft het onbezorgde leven van een avontuurlijke en volop fantaserende jongen, die langzaam in een allesoverheersende oorlog verzeild raakt.

Stanišic beschrijft dit alles als een filmscenario, de tragikomische scènes volgen elkaar in vlot tempo op en de lezer wordt regelmatig op het verkeerde been gezet door de plotselinge afwisseling van romantische jeugdherinnering en heftige tragiek. 

Een scène. Het overlijden van ‘chef-kameraad’ opa Slavko is de eerste barst in het wereldbeeld van Aleksandar. Maar hij blijft geloven dat door zijn tovenarij Slavko gewoon weer terugkomt. Tijdens de begrafenis dringt het tot hem door dat dit niet zal gebeuren.

Ik ben tegen het eindigen, tegen het kapotgaan! Het voltooide moet worden tegengehouden! Ik ben de chef-kameraad van het Altijddoorgaan en steun het Enzovoort!

Dronken buurman

Volgende scène. Pruimenoogst bij de overgrootouders. Een jaarlijks terugkerende, feestelijke familiebijeenkomst. Aleksandar eet zich vol en vlucht naar het toilet, hij beschrijft vervolgens op hilarische wijze de inwijding van dit eerste watercloset in het huis, een paar jaar geleden. Opeens wordt zijn sluimerende herinnering verstoord: de dronken buurman Kamenko, toch vriend van de familie, stormt de tuin in en richt zijn geladen pistool op de spelende muzikanten.

Zulke muziek in mijn dorp? Zijn we hier in Istanbul! Zijn we mensen of zigeuners? Jullie moeten de Servische Grootstaat bezingen in plaats van deze Turkse zigeunertroep

Daarmee is de toon gezet. Je krijgt kriebels in je nek bij de beleving van deze haat die zich zo sluipend in de harten en hoofden van buren en vrienden nestelt. Intussen zijn er steeds vaker beelden van brandende steden in Kroatië op televisie, de oorlog die nog zo ver weg lijkt. En dan is daar het opkomende geluid van artillerievuur in de omgeving en verplaatst het onschuldige kinderleven zich zonder enige moeite naar de kelders onder Aleksandars woongebouw. Eerst is het nieuw en avontuurlijk, maar als de ouderen in plaats van te fluisteren steeds meer hardop over de situatie gaan spreken, begint de spanning op te lopen. 

Toen brak de oorlog uit en niemand noemde hem oorlog. Dat, zeiden ze. Of shit. Of gauwvoorbij, alsof ze een kind wilden geruststellen bij de aanblik van een spuitje.

Nieuwe scène. Op een avond in de kelder zijn daar opeens de soldaten. Ze trappen de deur in, eisen het weinige voedsel op en laten zich bedienen door de jonge tante Amela, die huiverend alle handtastelijkheden moet toestaan. Men is op zoek naar Bosnische soldaten en alle mannen zijn verdacht. Een aantal van hen wordt geboeid en geblinddoekt afgevoerd. Even later klinken buiten de schoten.

Schokkend document

Veel gebeurtenissen worden door Aleksandar met een naïeve vanzelfsprekendheid aangenomen. Deze vorm maakt dit boek tot een schokkend document, omdat alle gruwelijkheid er langzaam insluipt en nog geen enkel referentiekader heeft. De krankzinnigheid van de oorlog wordt dik onderstreept als Aleksandar ziet hoe dronken soldaten een paard zó hard slaan dat het zelf van de brug af in de Drina springt en verdrinkt.

Nog een scène. Tijdens een wapenstilstand wordt er op een open plek in de bergen boven Sarajevo een voetbalwedstrijd gespeeld. Servische en Bosnische soldaten tegenover elkaar. Plotseling, midden in de felle en sportieve wedstrijd, is de wapenstilstand afgelopen. De Serviërs bereiken als eerste hun wapens en nemen alle tegenstanders krijgsgevangen. Enkele onthutste en verontwaardigde Bosniërs worden zonder pardon afgeknald.

Aleksandar vlucht met zijn ouders naar Duitsland waar ze moeizaam een bestaan opbouwen. Tien jaar later bezoekt hij in Bosnië het inmiddels etnisch gezuiverde Višegrad. In zijn geboortestad is alles anders geworden, de kapotgeschoten huizen worden bewoond door vreemde mensen, de verhoudingen zijn omgedraaid en de macht is verdeeld onder de sterkste lieden.

Poëtisch

Een kind vertelt het verhaal van een oorlog. Onwetend en open, hier en daar zelfs kluchtig. Saša Stanišic weet de impact van deze dramatische gebeurtenissen nóg indringender naar voren te brengen dan de bekende feiten al doen. Het zorgeloze kind-zijn dat druppelsgewijs vermengd wordt met de bizarre verhoudingen van volwassenen is schrijnend om te lezen.

Geschreven in een structuur die enige concentratie behoeft, met hoofdstukken die vanuit verschillende perspectieven zijn opgebouwd, is vooral de mooie en soms zelfs poëtische stijl van Stanišic opvallend.

Als ik had kunnen toveren zou ik de dag het vermogen hebben afgenomen om voorbij te gaan.

En nu is het wachten. Wachten op hoe de diverse landen van voormalig Joegoslavië zich herschikken en herstellen van alle verschrikkingen van toen. Ook is het wachten op het volgende boek van deze zeer bijzondere schrijver.