Dat familieleden uit elkaar kunnen groeien, blijkt uit de verwrongen situatie waarin de twee zussen uit Het uur tussen hond en wolf verzeild zijn geraakt. Er is een gezamenlijk verleden dat jarenlang diep werd weggestopt, zodat bij een hernieuwde ontmoeting alleen nog maar wantrouwen en geforceerde omgangsvormen overblijven. Silke Scheuermann publiceerde gedichten en verhalen en debuteert nu met deze fraaie roman. Over aantrekking en afstoting tussen bloedverwanten en het probleem van drinken en eten.

Er is iets gebeurd tussen deze vrouwen tijdens hun gezamenlijke jeugd, die overschaduwd werd door de gevoelens van het ene kind dat zich achtergesteld voelde ten opzichte van haar oudere zus. Ines was de lieveling van papa en groeide onbewust uit tot ideaalbeeld, want ze is populair, zeer aantrekkelijk en een succesvol kunstenares geworden. De hoofdpersoon en verteller van deze geschiedenis, de jongere zus, is ooit naar Rome vertrokken, heeft zich daar in een onbezonnen huwelijk gestort en is na een paar jaar en een snelle scheiding teruggekeerd naar Frankfurt.

Kopie

Het boek begint wanneer de jongere zus op een ochtend haar dagelijkse baantjes in het zwembad gaat trekken en een veelzeggende confrontatie met zichzelf heeft:

Vanochtend ben ik niets, niets dan een vage omtrek, op de smalle strook tussen bassin en glaswand van het zwembad, de zoveelste weerspiegeling van een jaren geleden beëindigd leven, de schaamteloze kopie van een eerste zin.

Deze gedachte gaat vooraf aan de eerste ontmoeting met Ines sinds lange tijd. Ze proberen allebei een vorm te vinden om in de omgeving van de ander te kunnen passen: er wordt voorzichtig afgetast en gezocht naar herkenning en gespreksonderwerpen. Kai, de bezorgde vriend van Ines, doet later een onbeholpen verzoek om hulp voor haar in een crisis verkerend kunstenaarsschap, dat gebaat zou zijn bij een tijdelijk verblijf in het appartement en het gezelschap van haar jongere zus. Die dit plan vervolgens keihard afwijst.

Complicaties

Langzaam komt ze toch onder invloed van Ines, die het vermogen bezit de aandacht van haar omgeving volledig op te eisen. Ze ontdekt wat het eigenlijke probleem van haar zus is: Ines is behoorlijk aan de fles. Of de drank de oorzaak is van haar ‘painters block’ of het gevolg daarvan, wordt niet duidelijk. Ook is er nog Carol, een ex-geliefde van Ines die voor de nodige opschudding zorgt: ooit heeft deze een paar nachten doorgebracht met Ines, die zoveel indruk maakten dat ze er niet meer van los kan komen. En zo gaat het maar door met het opvoeren van complicaties die uiteindelijk het verhaal in dit boek moeten vormen. Maar het blijft een opsomming zonder uitkomst. De personages draaien om elkaar heen, confronteren elkaar, ruziën met elkaar, vrijen met elkaar en het leidt allemaal nergens toe.

Of toch wel. Het leidt tot de vaststelling dat er eigenlijk het meeste mis is met de hoofdpersoon zelf. Terwijl we door haar ogen naar de alcoholische en zelfdestructieve Ines kijken, wordt duidelijk dat zij zelf de grootste zoektocht doormaakt. Eens is ze gevlucht naar Rome voor die onbewuste invloed van Ines, die haar een permanent minderwaardigheidscomplex bezorgde. Maar nu ze weer terug is, is het gevoel hetzelfde. Ze probeert dat aan Kai uit te leggen:

Ik vertelde over de tijd toen ik het dikkerdje was en Ines de prinses, mijn prinses, ik daarentegen was niemand, niemand speciaal, en dat het mij ook nu nog, telkens als ik haar zag, zo verging.

Dus dat is het: eten en uiterlijk. En met Ines als blijvende kwelgeest die nu nota bene zélf in de lappenmand ligt. De confrontatie met zichzelf in spiegelende ramen, een etalage met ‘superslanke poppen’, gerechten die ‘bedreigend’ overkomen, alles wijst op een flinke eetstoornis. Deze krampachtige situatie lijkt ook de oorzaak van haar moeizame omgang met mannen. Ze legt het aan met een onaantrekkelijke en oudere collega, waarbij slechts de nabijheid van een ander persoon deze verhouding degradeert tot “een vereniging die haar oorsprong niet had in de begeerte, maar in de wens om te vergeten”. Ook gaat ze naar bed met Kai en houdt hem voor dat hij eens zal moeten kiezen tussen de twee zussen. Het zijn mechanische en kille scènes, een liefdesspel waar altijd de derde persoon mee lijkt te doen.

Afkicken en opkrabbelen

Dan is er plotseling toch ruimte voor wat warmere gevoelens. Na een dronken valpartij belandt Ines in het ziekenhuis en krijgt dagelijks bezoek van haar zus. Om te voorkomen dat Ines in het geheim moet gaan leuren om aan drank te komen, neemt ze telkens een fles whisky mee. Als Ines het ziekenhuis verlaat om opgenomen te worden in een afkickkliniek, lijkt de toenadering nog een stap dichterbij te zijn gekomen. Zus zit veilig opgeborgen, nu zelf weer overeind proberen te krabbelen.

Silke Scheuermann heeft een meeslepende schrijfstijl, die hier en daar wat pathetisch overkomt maar wel bijdraagt tot de gang van het verhaal. Een gejaagdheid die goed past bij de leegte in de gemankeerde levens van deze mensen, op zoek naar liefde bij anderen maar vooral bij zichzelf.

“Unless you’ve played the Palace, you might as well be dead”, zong Judy Garland. Maar wat is het leven nog waard wanneer je kan herkennen wat goed is, maar het niet meer kan bereiken? Wanneer het leven zich uiteindelijk op stroboscopische wijze aan je presenteert, zonder dat daar nog betekenis aan te verbinden is? In dit fictieve werk laat Ignatieff zijn hoofdpersoon, zoon van een dementerende moeder, deze vragen overpeinzen.

In de lichten van het ouderlijk huis van de hoofdpersoon ziet zijn vrouw een schip op zee. De Andrea Doria, zegt hij. Het beroemde schip dat verging toen hij nog klein was, “een grote ramp die me ooit in haar ban hield”. Onderbewust is hij echter nog steeds in de ban van een persoonlijke ramp uit zijn jeugd. Hoe het auto-ongeluk precies verliep weet hij niet meer, maar op de achtergrond sluimert de herinnering. De schuld die hij daarbij voelt vormt de aanleiding voor zijn groeiende obsessie omtrent de ziekte van zijn moeder.

Langzaam maar zeker raakt hij steeds verder verwijderd van zijn werk, vrouw en kinderen, terwijl hij de oplossing voor zijn kwelling zoekt in het stoïcisme en zelfhulpboeken. In zijn herinnering probeert hij het beeld van zijn moeder voor zij ziek werd vast te houden. De manier waarop ze zijn vader wegduwde met haar heup als hij naar haar schilderijen wilde kijken, de quotes van films die ze samen keken en alle andere kleine dingen. Naarmate hij zich verder onderdompelt in het leed van zijn moeder en de ziekte probeert te doorgronden verdwijnt die vrouw echter, stukje bij beetje, uit zijn herinneringen.

Opgeven of loslaten
De filosofische weerspiegelingen en het zelfdestructieve gedrag van de ene broer staan in een sterk contrast tot de andere broer, de medicus, die zijn moeder met een klinische afstandelijkheid lijkt te beschouwen. Hun vader koos ook altijd voor de harde wetenschap; een wereld waarin we ondertussen genoeg weten om de ziekte te herkennen en voorspellen, maar te weinig om er iets aan te doen. Terwijl de ene broer hier de ultieme ironie in ziet, biedt het voor de ander een handvat van herkenbaarheid. Voor hem is het verwerking door begrip. Waar de broers elkaar eerst slechts tolereren, blijkt later echter dat hun gedachten over de ziekte toch niet zo ver uiteen te lopen.

“Het komt in feite neer op de vraag hoeveel bewustzijn een mens kan verdragen”, merkt zijn broer op. Gesprekken met ALS-patiënt Moe geven de broers enig inzicht in de belevingswereld van een wegkwijnend mens. Is het überhaupt wel mogelijk voor een man die het pure bewustzijn aanklampt als laatste strohalm, om zich werkelijk in te leven in de wereld van een vrouw waarvan het juist die beleving is die verdwijnt? Of is zij daarmee gezegend en ligt het ware lijden bij de familie die op de hoogte is van de kansen op genetische overdracht?

Reis naar het onlogische
Met scherp inzicht illustreert Ignatieff de subtiele nuances en grote verschillen in de wijze waarop mensen met tegenslag en verlies omgaan. Opgeven of loslaten, een wereld van verschil volgens Moe, maar hoe werkt dat als het niet jouw ziekte is? Het verhaal roept een hoop vragen op zonder te pretenderen daar een antwoord op te hebben. Daarmee worden de zeer persoonlijke beleving en verwerking van pijn op uitzonderlijke manier afgeschilderd.

Het beeld dat Ignatieff neerzet is sterk. De hoofdpersoon pendelt tussen hoop en wanhoop in zijn pogingen om zijn moeder te blijven herkennen. De mensen om hem heen benadrukken echter keer op keer het progressieve karakter van de aandoening, om hem tot acceptatie en verwerking te dwingen. De beschrijving van dit proces is op intelligente en gevoelige wijze neergezet. Simpele emoties en bijzondere filosofische uitingen worden eenduidig ingezet om tot een krachtig verhaal van machteloosheid te leiden. Reis naar het ongerijmde, het onlogische, het absurde, is daarmee niet alleen een aanrader voor literatuurliefhebbers. Ook degenen die persoonlijk in aanraking komen met de aandoening zouden er baat bij kunnen hebben. Het is daarom ook niet verwonderlijk dat diverse hulpverlenende instanties naar het werk verwijzen, zij aan zij met Bernlefs Hersenschimmen (1984).